Πηγή εικόνας: Eκτελεστικές Λειτουργίες στις Νευροαναπτυξιακές Διαταραχές

Το παρόν άρθρο, με τίτλο Εκτελεστικές Λειτουργίες στις Νευροαναπτυξιακές Διαταραχές, ορίζει τις εκτελεστικές λειτουργίες, παρουσιάζει τις δυσκολίες με τις εκτελεστικές λειτουργίες των παιδιών με νευροαναπτυξιακές διαταραχές και προτείνει δραστηριότητες ενίσχυσης των εκτελεστικών λειτουργιών στο σχολείο και το σπίτι.

Στον κόσμο της εκπαίδευσης και της ανάπτυξης του παιδιού, οι εκτελεστικές λειτουργίες αποτελούν τον αθέατο μηχανισμό που επιτρέπει στον εγκέφαλο να οργανώνεται, να σχεδιάζει, να συγκρατεί τις πληροφορίες και να ελέγχει τις συμπεριφορές. Είναι οι “διευθυντικές ικανότητες” του νου και παίζουν κρίσιμο ρόλο στη σχολική και κοινωνική επιτυχία. Στην περίπτωση των παιδιών με νευροαναπτυξιακές διαταραχές –όπως η ΔΕΠΥ, οι ειδικές μαθησιακές δυσκολίες, η ΔΑΦ και η διαταραχή αναπτυξιακού συντονισμού– οι εκτελεστικές λειτουργίες συχνά παρουσιάζουν σοβαρές δυσκολίες, επηρεάζοντας ευρύτερα τη ζωή του παιδιού και της οικογένειάς του.

Εκτελεστικές Λειτουργίες: Ορισμός

Οι εκτελεστικές λειτουργίες (στην αγγλική γλώσσα: executive functions) αναφέρονται σε ένα σύνολο νοητικών διεργασιών υψηλού επιπέδου οι οποίες επιτρέπουν σε ένα άτομο:

1. Να θέτει στόχους και να σχεδιάζει
2. Να ελέγχει τις παρορμήσεις και τα συναισθήματα (αναστολή)
3. Να επικεντρώνεται και να μετατοπίζει την προσοχή (ευελιξία)
4. Να διατηρεί τις πληροφορίες στη μνήμη εργασίας
5. Να οργανώνει, να δομεί και να παρακολουθεί τη συμπεριφορά του
6. Να λαμβάνει αποφάσεις με βάση την αξιολόγηση των συνεπειών.

Εκτελεστικές Λειτουργίες και Νευροαναπτυξιακές Διαταραχές

Τα παιδιά με νευροαναπτυξιακές διαταραχές παρουσιάζουν συχνά δυσκολίες στις εκτελεστικές λειτουργίες, επηρεάζοντας βασικές πτυχές της καθημερινής τους ζωής. Παρακάτω, παρουσιάζονται οι συγκεκριμένες δυσκολίες με τις εκτελεστικές λειτουργίες σε τέσσερις νευροαναπτυξιακές διαταραχές, στη ΔΕΠΥ, στη ΔΑΦ, στις ειδικές μαθησιακές δυσκολίες και στην αναπτυξιακή διαταραχή κινητικού συντονισμού.

• Τα παιδιά με ΔΕΠΥ δυσκολεύονται ιδιαίτερα με την αναστολή των παρορμήσεών τους, τη μνήμη εργασίας και τη συναισθηματική ρύθμιση. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα παρορμητικές συμπεριφορές, δυσκολία στην παρακολούθηση των οδηγιών και στην ολοκλήρωση των εργασιών.
• Στα παιδιά με ΔΑΦ παρατηρούνται δυσκολίες με την ευελιξία της σκέψης, τη μετατόπιση της προσοχής και τη σχεδίαση των ενεργειών. Αυτές οι δυσκολίες σχετίζονται με την ανάγκη μιας ρουτίνας και την αντίσταση στην αλλαγή.
• Τα παιδιά με ειδικές μαθησιακές δυσκολίες συχνά παρουσιάζουν ελλείμματα στη μνήμη εργασίας και στη διαχείριση του χρόνου, ελλείμματα τα οποία δυσκολεύουν την απόκτηση και εφαρμογή των στρατηγικών μάθησης.
• Στην αναπτυξιακή διαταραχή κινητικού συντονισμού, η οργάνωση της συμπεριφοράς, η σχεδίαση των κινητικών ενεργειών και η αυτορρύθμιση είναι βασικές εκτελεστικές λειτουργίες οι οποίες επηρεάζονται.

Η Σημασία της Έγκαιρης Παρέμβασης

Η αναγνώριση των ελλειμμάτων των εκτελεστικών λειτουργιών είναι απαραίτητη για τον σχεδιασμό των κατάλληλων εκπαιδευτικών και θεραπευτικών παρεμβάσεων. Μέσα από εξειδικευμένα προγράμματα ενίσχυσης –όπως η γνωστικ-συμπεριφορική θεραπεία, η εργοθεραπεία ή/και η εκπαιδευτική παρέμβαση με τη χρήση στρατηγικών μάθησης– τα παιδιά μπορούν να αναπτύξουν τις δεξιότητες αυτορρύθμισης και να ενισχύσουν τη σχολική και κοινωνική τους προσαρμογή. Η συνεργασία των εκπαιδευτικών, των θεραπευτών και των γονέων είναι καθοριστικής σημασίας για την επιτυχία της παρέμβασης. Επιπλέον, η χρήση εργαλείων αξιολόγησης, όπως, επί παραδείγματι, το ερωτηματολόγιο BRIEF (Behavior Rating Inventory of Executive Function), συμβάλλει στην καταγραφή των δυσκολιών των εκτελεστικών λειτουργιών σε φυσικά περιβάλλοντα.

Πηγή εικόνας: Εκτελεστικές Λειτουργίες στις Νευροαναπτυξιακές Διαταραχές

Δραστηριότητες Ενίσχυσης των Εκτελεστικών Λειτουργιών

Οι παρακάτω δραστηριότητες μπορούν να ενσωματωθούν στην καθημερινότητα του σχολείου και του σπιτιού. Στόχος είναι η ενίσχυση των βασικών δεξιοτήτων, όπως η μνήμη εργασίας, ο αυτοέλεγχος, η γνωστική ευελιξία και η οργάνωση.

Για την Ενίσχυση της Μνήμης Εργασίας

• Αλυσίδα λέξεων: Ξεκινήστε λέγοντας μια λέξη (π.χ., μήλο), και ζητήστε από το παιδί να προσθέσει μία ακόμα (π.χ., μήλο – βιβλίο). Συνεχίστε, προσθέτοντας κάθε φορά και μία λέξη στη σειρά. Η δραστηριότητα αυτή ενισχύει τη μνήμη και τη συγκέντρωση.
• Οδηγίες με Σειρά: Δώστε στο παιδί 2–4 προφορικές οδηγίες (π.χ., Πήγαινε στην κουζίνα, πάρε το μολύβι και άφησέ το στο τραπέζι). Σταδιακά, αυξήστε τον αριθμό των οδηγιών.

Για την Ενίσχυση της Αναστολής των Παρορμήσεων & του Αυτοελέγχου

• Παιχνίδι Κόκκινο – Πράσινο Φως: Κλασικό κινητικό παιχνίδι που εξασκεί τον αυτοέλεγχο και την αναστολή της παρορμητικής κίνησης.
  • Παραλλαγή για τη σχολική τάξη: Όταν ακούγεται η λέξη-κλειδί, όλοι θα πρέπει να παγώσουν.
• Αντίστροφη Ημέρα: Ζητήστε από το παιδί να κάνει το αντίθετο από αυτό που του λέτε (π.χ., Αν πείτε: Σήκωσε το δεξί σου χέρι, θα πρέπει να σηκώσει το αριστερό χέρι). Αυτή η δραστηριότητα ενισχύει τον γνωστικό έλεγχο και τη συγκέντρωση.

Για την Ενίσχυση της Ευελιξίας της Σκέψης

• Τί θα έκανες αν … : Παρουσιάστε υποθετικά σενάρια (π.χ., Τί θα έκανες αν έχανες το σχολικό σου τετράδιο;). Αυτή η δραστηριότητα βοηθά το παιδί να εξετάσει εναλλακτικές λύσεις και να προσαρμόζεται σε νέα δεδομένα.
• Αλλαγή Κανόνων: Παίξτε ένα επιτραπέζιο παιχνίδι με το παιδί και αλλάξτε κάποιους κανόνες κατά τη διάρκεια του παιχνιδιού. Αυτή η δραστηριότητα ενισχύει τη δεκτικότητα στην αλλαγή και την προσαρμοστικότητα.

 

Για την Οργάνωση και τη Διαχείριση του Χρόνου

• Ημερήσιο Πρόγραμμα με Εικονίδια: Δημιουργήστε ένα οπτικό πρόγραμμα με εικόνες ή σκίτσα (ιδανικό για παιδιά με ΔΑΦ ή ειδικές μαθησιακές δυσκολίες) και καθορίστε τη ρουτίνα της ημέρας.
• Λίστες Ελέγχου: Ενθαρρύνετε το παιδί να φτιάχνει λίστες (π.χ., για την τσάντα του, για τις εργασίες του) και να τσεκάρει τα βήματα. Ένα εργαλείο πολύτιμο για την αυτονομία του.

Περαιτέρω:

• Παιχνίδια όπως το UNO, το Jenga, το Scrabble, το Dobble, ή το memory cards είναι εξαιρετικά για την αυτορρύθμιση, την ευελιξία και τον στρατηγικό σχεδιασμό.
• Για τα παιδιά τα οποία έχουν δυσκολία να παραμείνουν σε μια δραστηριότητα, ένα οπτικό ή ηχητικό χρονόμετρο μπορεί να τα βοηθήσει με τη διαχείριση του χρόνου τους.
• Η ενθάρρυνση της αυτοαξιολόγησης είναι επίσης βοηθητική. Ρωτήστε το παιδί: Τί νομίζεις ότι πήγε καλά; ή Τί θα μπορούσες να κάνεις διαφορετικά την επόμενη φορά; Αυτές οι ερωτήσεις μπορεί να βελτιώσουν τις μεταγνωστικές δεξιότητες του παιδιού.

Οι προαναφερόμενες δραστηριότητες, μπορούν να ενισχύσουν την αυτοπεποίθηση του παιδιού και να του προσφέρουν τα απαραίτητα εργαλεία για να ανταπεξέλθει στις προκλήσεις της καθημερινότητας.

Συμπεράσματα

Οι εκτελεστικές λειτουργίες είναι ζωτικής σημασίας για την καθημερινή λειτουργικότητα κάθε παιδιού. Τα ελλείμματά τους, δημιουργούν πολυεπίπεδες προκλήσεις, αλλά ταυτόχρονα προσφέρουν ευκαιρίες για στοχευμένη υποστήριξη. Η κατανόηση και η ενίσχυσή τους δεν αποτελεί απλώς ένα τρόπο παρέμβασης, αλλά επίσης μια επένδυση στο μέλλον των παιδιών.

Βιβλιογραφία

Alloway, T. P., & Alloway, R. G. (2010). Investigating the predictive roles of working memory and IQ in academic attainment. Journal of Experimental Child Psychology, 106(1), 20–29.

Barkley, R. A. (2012). Executive Functions: What They Are, How They Work, and Why They Evolved. Guilford Press.

Diamond, A. (2013). Executive functions. Annual Review of Psychology, 64, 135–168. https://doi.org/10.1146/annurev-psych-113011-143750

Gioia, G. A., Isquith, P. K., Guy, S. C., & Kenworthy, L. (2000). Behavior Rating Inventory of Executive Function (BRIEF). Psychological Assessment Resources. 

Miyake, A., & Friedman, N. P. (2012). The nature and organization of individual differences in executive functions: Four general conclusions. Current Directions in Psychological Science, 21(1), 8–14.

Zelazo, P. D., & Carlson, S. M. (2012). Hot and cool executive function in childhood and adolescence: Development and plasticity. Child Development Perspectives, 6(4), 354–360.