Η κοινωνικοποίηση διαδραματίζει καθοριστικό ρόλο στην οικοδόμηση της προσωπικής ταυτότητας του ατόμου. Μέσω της κοινωνικής αλληλεπίδρασης το άτομο διαμορφώνει την έννοια του εαυτού. Ο «άλλος» αποτελεί τον καθρέφτη του εαυτού μας και παράλληλα τον παράγοντα διαμόρφωσής του. Η κοινωνικοποίηση συντελείται στα πρώτα στάδια της ζωής του ατόμου. Το άτομο αφομοιώνει έτσι τις θεμελιώδεις αξίες και τα κοινωνικά πρότυπα συμπεριφοράς. Στα άτομα με αναπηρία, ως ισότιμα μέλη της κοινωνίας εξασφαλίζεται το δικαίωμα συμμετοχής στις κοινωνικές δραστηριότητες. Αυτό συμβάλλει καθοριστικά στη κατίσχυση της Δημοκρατίας και της Ισότητας. Ο Αριστοτέλης είπε «Ο άνθρωπος είναι ον κοινωνικό κι αν μπορεί να μείνει μόνος του, τότε δεν είναι άνθρωπος, αλλά ζώο ή θεός». Ισχυρίστηκε πως ο άνθρωπος έχει την έμφυτη ανάγκη για κοινωνικοποίηση κοινωνική συναναστροφή.
Στη διεθνή βιβλιογραφία σχετικά με τα άτομα με αναπηρία, δίνεται ιδιαίτερη έμφαση στον βαθμό λειτουργικότητας, προσαρμοστικής ικανότητας και ποιότητας ζωής. Στο Εγχειρίδιο της Αμερικανικής ένωσης Ψυχιάτρων, η προσαρμοστική ικανότητα αναφέρεται ως ένα κριτήριο διάγνωσης της νοητικής αναπηρίας. Οι προσαρμοστικές δυσλειτουργίες μπορεί να έχουν αντίκτυπο στην επικοινωνία, τις κοινωνικές/διαπροσωπικές δεξιότητες και την αυτοεξυπηρέτηση. Ακόμη επηρεάζει τη τη ζωή στο σπίτι, τη χρήση των κοινοτικών πόρων, την αυτό-καθοδήγηση, τις λειτουργικές ακαδημαϊκές δεξιότητες, την εργασία, τη ψυχαγωγία, την υγεία και την ασφάλεια. Για το λόγο αυτό, είναι σημαντική η οργάνωση δραστηριοτήτων που αποσκοπούν στην κοινωνικοποίηση και τη καλλιέργεια της αυτοεκτίμησης. Οι εν λόγω πρακτικές αντιπροσωπεύουν τον σεβασμό των ανθρώπινων δικαιωμάτων, των θεμελιωδών ελευθεριών και της ανθρώπινης ποικιλομορφίας από το ευρύτερο κοινωνικό ιστό.
Προβλήματα κοινωνικότητας
Τα παιδιά με ήπια νοητική αναπηρία παρουσιάζουν περισσότερα αρνητικά κίνητρα ως προς τη λύση προβλημάτων σε σύγκριση με τα παιδιά τυπικής ανάπτυξης. Τα παιδιά με νοητική αναπηρία, επειδή αποτυγχάνουν συχνότερα σε έργα λύσης προβλημάτων, αναπτύσσουν ένα ισχυρό αίσθημα αποτυχίας γνωστό ως «μαθημένη αοβηθισία». Αυτό αυξάνεται όσο αυξάνεται η νοητική τους ηλικία. Αναπτύσσουν, δηλαδή, μια παθητική στάση που ενισχύει τα αρνητικά κίνητρα. Έτσι ακόμα κι αν υπάρχουν εμπειρίες επιτυχίας αποδίδονται σε εξωτερικούς παράγοντες, όπως η τύχη ή ευκολία του έργου.
Ακόμη, διαπιστώνεται πως τα παιδιά αυτά έχουν μεγαλύτερη ανάγκη για αποδοχή. Σε μία από τις έρευνές του ο Zigler (1961), τα παιδιά με και χωρίς νοητική αναπηρία κλήθηκαν να παίξουν με ένα βαρετό και μονότονο παιχνίδι με τον πειραματιστή να είναι παρών. Παρατηρήθηκε πως τα παιδιά με νοητική αναπηρία αφιέρωσαν περισσότερο χρόνο με το παιχνίδι. Το ίδιο συνέβη και με τα παιδιά που βρίσκονταν σε ίδρυμα. Το γεγονός αυτό αποτέλεσε ισχυρή απόδειξη πως τα παιδιά έπασχαν σε μεγάλο βαθμό από μακροχρόνια κοινωνική αποστέρηση.
Τα άτομα με νοητική αναπηρία έχουν ιδιαίτερα χαμηλή αυτοπεποίθηση και τείνουν να απευθύνονται στο άμεσο κοινωνικό περιβάλλον για τη διαχείριση κάποιου προβλήματος. Εν αντιθέσει τα άτομα με τυπική ανάπτυξη βασίζονται στις δικές τους γνωστικές ικανότητες. Είναι γνωστό πως βασική αιτία έλλειψης αυτοπεποίθησης και αυτοεκτίμησης είναι το ιστορικό αποτυχίας. Οι δραστηριότητες που αποβλέπουν στην κοινωνικοποίηση των παιδιών, ενισχύουν τα θετικά κίνητρα, αυξάνουν την αποδοχή τους από το κοινωνικό περίγυρο και ενδυναμώνουν το αίσθημα της αυτοεκτίμησής τους.
Δραστηριότητες για παιδιά με ήπια νοητική αναπηρία
Βασικές δραστηριότητες που ενισχύουν την κοινωνικοποίηση είναι οι μουσικοκινητικές δραστηριότητες. Οι δραστηριότητες αυτές ανταποκρίνονται στις βασικές αρχές της κινησιοπαιδαγωγικής μεθόδου. Συμβάλλουν καθοριστικά στη ανάπτυξη σωματικών και κινητικών δεξιοτήτων σε ένα πλαίσιο κοινωνικής διάδρασης. Το παιδί αναπτύσσει τόσο την αίσθηση εαυτού όσο και την επίγνωση των άλλων. Ακόμη, προτείνονται δραστηριότητες ενίσχυσης της οπτικής και ακουστικής αντίληψης. Τα παιδιά καλούνται να διακρίνουν ήχους από μουσικά όργανα, επιλέγοντας το ένα παιδί το μουσικό όργανο και μαντεύοντας το άλλο, διεγείροντας την αίσθηση της ακοής. Επιπλέον, προτείνεται να συγκρατήσει το παιδί στη μνήμη τους μία σειρά από εικόνες με ζώα, φανερώνοντάς τες ο συμμαθητής του σε αυτόν. Μόλις φύγουν από μπροστά, ζητείται από τον ίδιο να θυμηθεί τη σειρά των ζώων που μόλις είδε συμμετέχοντας έτσι σε δραστηριότητες άσκησης του μνημονικού και αύξησης της παρατηρητικότητας.
Άλλη δραστηριότητα είναι να παρατηρήσουν εικόνες και μετά να απαντήσουν σε ερωτήσεις που τις θέτουν οι υπόλοιποι συμμαθητές. Επίσης είναι σημαντικό να συμμετέχουν τα παιδιά σε παιχνίδι ρόλων. Η εν λόγω πρακτική διέπεται από τις αρχές της μοντεσσοριανής αγωγής, η οποία πλέον εφαρμόζεται και ως κατεξοχήν ειδική θεραπευτική μέθοδος. Αυτό συμβάλλει στην ενίσχυση αυτονομίας και γλωσσικών ικανοτήτων. Ακόμη, προτείνεται η δραστηριότητα όπου το παιδί κρύβει ένα αντικείμενο και το άλλο καλείται να το ψάξει με τη σωστή λεκτική καθοδήγηση. Αυτή αποβλέπει στην γνωστική ενδυνάμωση και αντίληψη. Τέλος, τα παιδιά μπορούν να παίξουν παζλ εστιάζοντας στην αφηρημένη σκέψη ή να ζωγραφίσουν τα αντικείμενα όπως είναι παραταγμένα μπροστά από το συμμαθητή τους εστιάζοντας στην γενίκευση.
Δραστηριότητες για παιδιά με μέτρια νοητική αναπηρία
Στη περίπτωση της μέτριας νοητικής αναπηρία ενδείκνυται η μέθοδος Lego. Τα άτομα συμμετέχουν ομαδικά στις ανάγκες του παιχνιδιού. Με τον τρόπο αυτό ενδυναμώνεται η λεπτή κινητικότητα, ο αμφίπλευρος συντονισμός, η μυϊκή ενδυνάμωση δακτύλων, η οπτική αντίληψη, η συγκέντρωση και η διατήρηση προσοχής. Επίσης προτείνεται η τοποθέτηση χάτρινων παζλ που ενώνονται ώστε τα παιδιά να πατήσουν πάνω σε συγκεκριμένους αριθμούς ενισχύοντας τις κινητικές δεξιότητες. Οι αφηρημένες έννοιες μπορούν να κατανοηθούν με οπτικές αναπαραστάσεις, Αναπαριστώντας για παράδειγμα τη δικαιοσύνη με ίδια ανθρωπάκια αναδεικνύοντας την ισότητα. Επιπλέον, τα παιδιά καλούνται να καταγράψουν σε ένα χαρτί τα ψώνια τους και να σταλούν στο κοντινότερο σουπερ μάρκετ αποβλέποντας στην ανάπτυξη της ικανότητας της γραφής ενισχύοντας το επίπεδο ανεξαρτησίας τους σε τομείς της καθημερινότητας.
Ακόμα , είναι σημαντική η δραστηριότητα που επικεντρώνεται στη βελτίωση του επιπέδου αντιληπτικότητας. Ο παιδαγωγός προτείνεται να κρύψει ένα αντικείμενο βάζοντάς το σε διάφορες θέσεις και στο τέλος τα παιδιά με τη σειρά πρέπει να πουν το σημείο όπου βρίσκεται την εν λόγω στιγμή το συγκεκριμένο αντικείμενο. Το παιχνίδι ρόλων είναι εξίσου σημαντικό στο συγκεκριμένο τύπο αναπηρίας καθώς συμβάλλει στην γλωσσική ανάπτυξη και βελτίωση επικοινωνίας στα πλαίσια της αλληλεπίδρασης.
Δραστηριότητες για παιδιά με σοβαρή και βαριά νοητική αναπηρία
Τα παιδιά με βαριά νοητική υστέρηση αντιμετωπίζουν προβλήματα κοινωνικής προσαρμογής και δυσκολίες κατανόησης των λεκτικών χειρισμών. Έχουν φτωχή μνήμη και εμφανίζουν διαταραχές προσοχής και σοβαρές δυσκολίες στην επίλυση καθημερινών προβλημάτων. Οι επικοινωνιακές δεξιότητες καθίστανται αναποτελεσματικές καθώς τα παιδιά δεν κατέχουν κριτική και αφηρημένη σκέψη. Μία δραστηριότητα που αναπτύσσει τη κοινωνικοποίηση είναι η εξής:
Προτείνεται στα παιδιά να αναγνωρίσουν με κλειστά μάτια υφές και αντικείμενα. Να αντιληφθούν ήχους και θορύβους (όπως καιρικά φαινόμενα). Να προσαρμόζουν τις κινήσεις τους με το άκουσμα συγκεκριμένου ήχου. Για παράδειγμα “κουνάω το χέρι στο άκουσμα του ήχου της κουκουβάγιας, κάθομαι στο άκουσμα σκύλου”. Να υποδείξουν τη κάρτα με το ζώο παραπέμπει στον συγκεκριμένο ήχο. Να μυρίσουν ή να δοκιμάσουν γεύσεις και στο τέλος να αναφέρουν το αντικείμενο ή το φαγητό με τη συγκεκριμένη γεύση και μυρωδιά. Να ταξινομήσουν αντικείμενα που είναι όμοια μεταξύ τους. Να τοποθετούνται αντικείμενα και να διακρίνουν την απόσταση που έχουν με αυτά. Για παράδειγμα υποδεικνύοντας πόσο μακριά είναι το ένα από το άλλο (αιθουσαίο σύστημα).
Οι εν λόγω δραστηριότητες συμβάλλουν στην αλληλεπίδραση του παιδιού με το περιβάλλον και κατ’ επέκταση στη βίωση του εαυτού μέσα από το σώμα. Ενεργοποιείται το ακουστικό, οπτικό, απτικό, αιθουσαίο και οι αισθήσεις της όσφρησης και της γεύσης. Επίσης, μπορεί να γίνει η χρήση του υπολογιστή όπου τα παιδιά θα βλέπουν εικόνες και ύστερα θα καλούνται να πουν, έχοντας μπροστά τις εικόνες, τη σειρά με την οποία εμφανίστηκαν. Αυτή η δραστηριότητα διαδραματίζει σημαντικό ρόλο στην ενίσχυση της μνήμης και της προσοχής. Τέλος συνιστάται και εδώ η συμμετοχή των παιδιών σε μουσικοκινητικές δραστηριότητες. Τα παιδιά θα σχηματίσουν ομάδες και μαζί θα εκτελούν κινήσεις με γνώμονα την επίτευξη της σωματικής επαφής. Με τον τρόπο αυτό το παιδί αντιλαμβάνεται την παρουσία του «άλλου».
Τα θεμέλια μιας εκσυγχρονιστικής Παιδαγωγικής
Υπό το πρίσμα της Παιδαγωγικής έχουν διατυπωθεί σημαντικές παιδαγωγικές θεωρίες. Αυτές ανέδειξαν παιδοκεντρική μάθηση και έθεσαν στο επίκεντρο της εκπαίδευσης τον μαθητή. Συγκεκριμένα η μοντεσσοριανή αγωγή έχει ως βασική αρχή τον σεβασμό, την αυτενέργεια, την αυτοπραγμάτωση, την ενσυναίσθηση και τη συναισθηματική νοημοσύνη. Η συγκεκριμένη παιδαγωγική μέθοδος τη σημασία της θετικής αλληλεπίδρασης και αποδοχής. Ο Dewey, όπως και άλλοι παιδαγωγοί, κατάφερε να εναντιωθεί στο κατεστημένο, στις ισχύουσες ιδεολογικές και παιδαγωγικές αρχές όπως ο συντηρητισμός και ο φορμαλισμός στην παιδαγωγική πράξη. Πρότεινε νέες παιδαγωγικές πρακτικές που αποτέλεσαν τα θεμέλια μιας εκσυγχρονιστικής παιδαγωγικής. . Η σύγχρονη παιδαγωγική στηρίζει την εγκαθίδρυση ενός δημοκρατικού σχολείου. Το σχολείο αυτό διέπεται από θεμελιώδεις δημοκρατικές αρχές, όπως ο αλληλοσεβασμός, η αλληλεγγύη, η συνεργασία και η ισότητα.
Πηγές που χρησιμοποιήθηκα για το άρθρο:
HoussayeJean (2020). Δεκαπέντε Παιδαγωγοί: Σταθμοί στην ιστορία της παιδαγωγικής σκέψης. Αθήνα: Μεταίχμιο
