Ένα από τα εντυπωσιακότερα δείγματα της χριστιανικής ορθόδοξης τέχνης είναι αναμφίβολα οι εικονογραφικοί τύποι της Υπεραγίας Θεοτόκου. Η Παρθένος Μαρία κατέχει μία από τις κεντρικότερες θέσεις στην ορθόδοξη πίστη και λατρεία. Είναι η μητέρα όλων των ανθρώπων και η μόνιμη παρηγοριά για όλους τους πονεμένους και αδικημένους της γης. Είναι η Ίδια μία μεγάλη αγκαλιά που κλείνει την οικουμένη και την οδηγεί στον αιώνιο δρόμο της αθανασίας. Στο πρόσωπό της βλέπουμε τη μάνα, τη γυναίκα και την ίδια την ενσάρκωση του Θεού. Από τα χείλη κάθε Έλληνα και Ελληνίδας, κάθε χριστιανού και χριστιανής καθημερινά προφέρεται το όνομά της εν είδει προστασίας και εσωτερικής δύναμης. Σε όλες τις εκδηλώσεις της ζωής μας η παρουσία της Παναγίας είναι μόνιμη και διαρκής. Σε κάθε σημαντική στιγμή της ιστορίας μας η Μεγαλόχαρη αποτέλεσε και αποτελεί μέχρι και σήμερα το σταθερό καταφύγιο και την αιώνια ελπίδα για τη σωτηρία μας. Για τον λόγο αυτό και η ορθόδοξη εκκλησία μας την τιμά με 5 βασικές εορτές, τις λεγόμενες Θεομητορικές: 1) Ο Ευαγγελισμός της Θεοτόκου (25/03), 2) Η Κοίμηση της Θεοτόκου (15/08), 3) Το Γενέθλιο της Παναγίας (08/09), 4) Τα Εισόδια της Θεοτόκου (21/11) και 5) Η Σύναξις της Παναγίας (26/12). Αλλά και άλλες πολλές.
Πέρα από τις πολλές εορτές που έχει η ορθόδοξη εκκλησία για πρόσωπο της Θεοτόκου, αρκετές είναι και οι επωνυμίες που της αποδίδει, τόσο η ίδια, όσο και ο ελληνικός λαός ανά τον κόσμο. Σε μία πρόχειρη καταμέτρηση θα λέγαμε ότι είναι περίπου 700. Μερικές από αυτές είναι χαρακτηριστικές, όπως Μεγαλόχαρη, Ευαγγελίστρια, Γρηγορούσα, Γοργοεπήκοος, Πλατυτέρα (είναι και το σημείο πάνω από την Αγία Τράπεζα), Λαοδηγήτρια, Φανερωμένη, Εκατονταπυλιανή, Σουμελά, Ελευθερώτρια, Τρυπητή, Τσαμπίκα, Εικοσιφοίνισσα και άλλες. Το σημαντικό, επίσης, είναι ότι αυτή η πολλαπλότητα αποτυπώνεται και στην αγιογραφική τέχνη, με αποτέλεσμα να δημιουργούνται θεσπέσιοι εικονογραφικοί τύποι της Παναγίας μας.
Οι εικονογραφικοί τύποι της Θεοτόκου χωρίζονται σε δύο μεγάλες ομάδες. Μία πρώτη ομάδα είναι οι εικονογραφικοί τύποι που η Παναγία παρουσιάζεται μαζί με τον μικρό Χριστό και μία δεύτερη ομάδα είναι οι εικονογραφικοί τύποι που η Παναγία παρουσιάζεται μόνη της.
Πρώτη Ομάδα: Εικονογραφικοί τύποι της Θεοτόκου μαζί με τον Ιησού
- Η Παναγία η Βρεφοκρατούσα (ή Αριστεροκρατούσα)
Ένας πρώτος εικονογραφικός τύπος της Παναγίας είναι αυτή που κρατά τον Ιησού Χριστό σε βρεφική ηλικία. Στον εν λόγω εικονογραφικό τύπο παρατηρούμε τη Παναγία να έχει το Άγιο Βρέφος συνήθως στο αριστερό της χέρι οπότε και Παναγία Αριστεροκρατούσα. Η γνωστότερη εικόνα αυτού του τύπου ανάγεται στον 14ο αιώνα, την εποχή της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Σήμερα εκτίθεται στο Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο στην Αθήνα.
- Η Παναγία η Οδηγήτρια
Παραλλαγή της Παναγίας της Βρεφοκρατούσας είναι και η Παναγία η Οδηγήτρια. Στον συγκεκριμένο εικονογραφικό τύπο, η Παναγία κρατά πάλι το Άγιο Βρέφος, ενώ μπορεί να εμφανίζεται, είτε ολόκληρη και όρθια, είτε μόνο το πρόσωπο. Η εικόνα της Οδηγήτριας θεωρείται θαυματουργή. Οι γνωστότερες εικόνες αυτού του τύπου εκτίθενται στη Μονή Ξενοφώντος στο Άγιο Όρος, στην Κίμωλο και στον ιερό ναό της Αχειροποίητου στη Θεσσαλονίκη. Ως εορτή η Παναγία η Οδηγήτρια τιμάται στις 20 Ιουλίου.
- Η Παναγία η Γλυκοφιλούσα (ή Δεξιοκρατούσα)
Μία από τις πιο οικείες εικόνες της Παναγίας είναι μετά πολλής σιγουριάς η Παναγία η Γλυκοφιλούσα. Δεν υπάρχει ελληνικό σπίτι, κατάστημα και δημόσιο κτήριο που να μην έχει τον συγκεκριμένο εικονογραφικό τύπο. Εδώ η Παναγία μας έχει, όπως και στις προηγούμενες, στα χέρια της τον μικρό Χριστό και Τον κρατά με τρυφερότητα και αγάπη. Αυτό που ξεχωρίζει την εικόνα αυτή ως εικονογραφικό τύπο είναι η αποτύπωση του φιλιού που με τόσο μητρική στοργή δίνει η Παρθένος Μαρία στον Υιό της και ότι τον κρατά στο δεξί της χέρι, οπότε και Παναγία Δεξιοκρατούσα.
- Η Παναγία η Ελεούσα
Παραλλαγή του εικονογραφικού τύπου της Παναγίας της Γλυκοφιλούσας είναι και η Παναγία η Ελεούσα. Η συγκεκριμένη εικόνα θεωρείται και αυτή θαυματουργή και η μνήμη της Παναγίας της Ελεούσας τιμάται από την ορθόδοξη εκκλησία στις 21 Ιουνίου.
- Η Παναγία η Τριχερούσα
Ένας ακόμα εντυπωσιακός εικονογραφικός τύπος της Θεοτόκου μαζί με τον μικρό Χριστό είναι και η Παναγία η Τριχερούσα. Στην παρούσα εικόνα εμφανίζεται και ένα τρίτο χέρι. Σύμφωνα με την ορθόδοξη παράδοση αυτό το τρίτο χέρι δεν ανήκει στην Παναγία αλλά είναι το χέρι του Αγίου Ιωάννη του Δαμασκηνού το οποίο ακρωτηριάστηκε μετά από εντολή του χαλίφη Ουαλίντ. Ωστόσο, με θαυματουργική παρέμβαση της Θεοτόκου το χέρι ενώθηκε ξανά με το υπόλοιπο σώμα. Η εικόνα αυτή σήμερα εκτίθεται στην ιερά μονή Χιλανδαρίου στο Άγιο Όρος. Η μνήμη της Παναγίας της Τριχερούσας τιμάται από την ορθόδοξη εκκλησία στις 12 Ιουλίου.
- Η Παναγία Η Γαλακτοτροφούσα
Μία σπάνια εικόνα της Θεοτόκου είναι η Παναγία η Γαλακτοτροφούσα. Και ο εν λόγω εικονογραφικός τύπος συναντάται στην ιερά μονή Χιλανδαρίου (όχι η ανωτέρω εικόνα). Στην εικόνα αυτή ο πιστός γίνεται μάρτυρας της ύψιστης μητρικής στιγμής, του θηλασμού. Η θηλάζουσα Παναγία προσφέρει στον μικρό Ιησού την μητρική τροφή με αγάπη και στοργή, δίνοντας, παράλληλα, και ένα αιώνιο μήνυμα σε όλες τις γυναίκες και μητέρες όλου του κόσμου. Το αξιοπρόσεκτο στην εικόνα αυτή είναι ότι το στήθος της Θεοτόκου εμφανίζεται στον ώμο της. Η αποτύπωση αυτή της Θεοτόκου πολύ συχνά συνδέεται και με την εορτή των Χριστουγέννων.
- Η Παναγία του Χάρου
Κλείνοντας την πρώτη ομάδα με τους εικονογραφικούς τύπους, είναι σκόπιμο να αναφερθούμε και στην Παναγία του Χάρου. Στην εν λόγω εικόνα παρατηρούμε ότι η Μεγαλόχαρη δεν φέρει στα χέρια της το Χριστό σε βρεφική ηλικία, αλλά Εσταυρωμένο. Λέγεται του Χάρου, διότι συνδέεται με το θλιβερότερο σημείο στη ζωή της Θεοτόκου, τον θάνατο του Ιησού. Η θλίψη στα μάτια της είναι έντονα αποτυπωμένη. Η Παναγία του Χάρου είναι και ιστορικός ιερός ναός στους Λειψούς Δωδεκανήσου χτισμένος από το 1600. Εκεί κάθε χρόνο, κάθε Αύγουστο συγκεκριμένα, τα ξερά κρίνα πάνω στη θαυματουργή εικόνα της Παναγίας (όχι η ανωτέρω εικόνα) ανθίζουν, συμβολίζοντας την Ανάσταση του Κυρίου.
Δεύτερη Ομάδα: Εικονογραφικοί τύποι της Θεοτόκου χωρίς τον Ιησού
- Η Παναγία η Επτάσπαθη ή Θλίψεων
Ένας από τους πιο όμορφους εικονογραφικούς τύπους της Θεοτόκου είναι αναμφίβολα η Παναγία η Επτάσπαθη. Κάθε ένα από τα σπαθιά έχει έναν ιδιαίτερο συμβολισμό, κάθε ένα συμβολίζει τη νίκη της Παναγίας έναντι ενός κακού. Το πρώτο σπαθί, που κρατά η Μεγαλόχαρη, συμβολίζει την εξάλειψη της μαγείας και των κακών πνευμάτων. Το επόμενο σπαθί συμβολίζει τις ψυχολογικές παθήσεις και τις αρρώστιες των ανθρώπων. Το τρίτο κατά σειρά σπαθί αναφέρεται σε θέματα που απασχολούν τους ανθρώπους όσον αφορά τον γάμο, την οικογένεια, τη γονιμότητα και τα τέκνα. Το επόμενο τέταρτο σπαθί σχετίζεται με τα προβλήματα που προσωπικά έχει ο κάθε άνθρωπος και με αιφνίδια ατυχήματα. Το πέμπτο έχει να κάνει με το μάτι, τη βασκανία και τη γλωσσοφαγιά. Το προτελευταίο έκτο σπαθί συμβολίζει τη δικαιοσύνη και την καταπολέμηση της αδικίας και της απάτης. Το τελευταίο και έβδομο σπαθί αναφέρεται αποκλειστικά στην ίδια την Παναγία και συμβολίζει τον πόνο της. Ακόμη, είναι αξιοσημείωτο να πούμε ότι και ο αριθμός επτά είναι εξαιρετικά συμβολικός, αφού είναι άθροισμα του 3 (αριθμός του Θεού) και του 4 (αριθμός του σύμπαντος κόσμου, της καθολικότητας). Επίσης, ο αριθμός 7 για την Αγία Γραφή συμβολίζει την αφθονία και την πληρότητα. Τέλος, μία ακόμα ονομασία που μπορεί να δοθεί στην εν λόγω εικόνα είναι Παναγία των Θλίψεων.
- Η Παναγία η Κλαίουσα
Ένας ακόμα εντυπωσιακός εικονογραφικός τύπος της Παναγίας είναι η Κλαίουσα. Στην εν λόγω εικόνα αποτυπώνεται ο πόνος και η θλίψη της Θεοτόκου και το βαθύ αίσθημα της απώλειας του μονάκριβου Υιού της που την βύθισε σε απόλυτο πένθος.
- Η Παναγία η Βλαχέρνα (ή Βλαχερνών)
Μια ασυνήθιστη εικόνα της Παναγίας, ίσως η μόνη που φορά άσπρο ένδυμα, είναι η Παναγία η Βλαχέρνα ή Βλαχερνών. Η εικόνα αποτυπώνει τη Θεοτόκο όρθια με άσπρο ένδυμα να έχει τα χέρια της λυγισμένα και προς τα επάνω σαν να θέλει να προστατέψει, να προσευχηθεί ή και να πάρει αγκαλιά το ποίμνιό της. Η ιστορία της συγκεκριμένης εικόνας ανάγεται στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία. Ειδικότερα, στα χρόνια του αυτοκράτορα Ηρακλείου (610-641) οι εχθροί του Βυζαντίου, Πέρσες, Άβαροι και Σλάβοι, συνωμότησαν εις βάρος του και πολιόρκησαν την Κωνσταντινούπολη το 626. Οι Βυζαντινοί, χωρίς την προστασία του αυτοκράτορα, αφού ο ίδιος ήταν σε εκστρατεία στο περσικό κράτος, ήρθαν σε εξαιρετικά δύσκολη θέση με μόνη διέξοδο να εναποθέτουν τις ελπίδες τους στη Μεγάλη Μητέρα, στη Μεγαλόχαρη Θεοτόκο. Στις 8 Αυγούστου, επτά μέρες πριν από τη μεγάλη γιορτή του Δεκαπενταύγουστου, ο πατριάρχης Σέργιος, ο οποίος είχε αναλάβει την προστασία και τη συνολική ευθύνη της αυτοκρατορίας όσο απουσίαζε ο Ηράκλειος στην περσική εκστρατεία, εμψύχωνε τους στρατιώτες στα τείχη με την εικόνα της Παναγίας στα χέρια του και καλούσε τους πιστούς να προσευχηθούν. Τη νύχτα εκείνη δυνατός άνεμος σηκώθηκε στη Βασιλεύουσα και οι εχθροί έλυσαν την πολιορκία, χωρίς να έχει προηγηθεί κάτι, και τράπηκαν ξαφνικά σε άτακτη φυγή. Η σωτηρία της Πόλης αποδόθηκε στην Παναγία. Οι κάτοικοι για να την ευχαριστήσουν έψαλαν όλοι μαζί στον ναό της Παναγίας των Βλαχερνών τον Ακάθιστο Ύμνο. Ο καλλιτέχνης την παρουσίασε να φορά άσπρα έτσι όπως λένε ότι εμφανίστηκε θαυματουργικά στα βυζαντινά τείχη της πρωτεύουσας. Η εντυπωσιακή εικόνα της Παναγίας της Βλαχέρνας εκτίθεται στον ομώνυμο ναό-αγίασμα στην Κωνσταντινούπολη.
- Η Παναγία η Δεομένη
Μια ακόμα σπάνια εικόνα της Θεοτόκου είναι και η Παναγία η Δεομένη. Σε αυτόν τον εικονογραφικό τύπο η Παναγία παρουσιάζεται να έχει τα χέρια της προς τον ουρανό σε στάση προσευχής και να δέεται, δηλαδή να παρακαλά-προσεύχεται στον Ύψιστο. Για πρώτη φορά αυτή η μορφή της Παναγίας εμφανίζεται στις κατακόμβες, συμβολίζοντας τη δεομένη ψυχή των πρώτων χριστιανών και εκπροσωπώντας όλους τους πιστούς που με τη σειρά τους δέονται στον Θεό. Μία ακόμα ερμηνεία είναι ότι η Παναγία η Δεομένη συμβολίζει την αγάπη και τη μητρική προστασία που έχει η Ίδια για το ανθρώπινο γένος, αφού είναι η Μεσίτρια ανάμεσα σε αυτό και τον Πανάγαθο Θεό. Επίσης, μπορούμε να δούμε, εκτός του παρόντος εικονογραφικού τύπου, τη Θεοτόκο να δέεται και στην εικόνα της Δέησης μαζί με τον Ιωάννη τον Πρόδρομο.
- Η Παναγία η Γοργόνα
Ένας ακόμα σπάνιος και συνάμα εντυπωσιακός εικονογραφικός τύπος της Μεγαλόχαρης είναι και η Παναγία η Γοργόνα. Ο εικονογραφικός τύπος αυτός δημιούργημα άγνωστου καλλιτέχνη αποτυπώθηκε πρώτη φορά σε τοιχογραφία, η οποία έδωσε και το όνομα στον γραφικό ιερό ναό στη Σκάλα Συκαμιάς στη νήσο Λέσβο. Ο ναός αυτός έγινε ευρέως γνωστός μέσα από το μυθιστόρημα του Στράτη Μυριβήλη, το οποίο και αυτό φέρει τον ίδιο τίτλο, Η Παναγία Η Γοργόνα. Είναι σε καταπληκτικό σημείο κυριολεκτικά πάνω στο κύμα. Πώς, όμως, ο καλλιτέχνης-αγιογράφος σκέφτηκε να απεικονίσει την Παναγία ως γοργόνα; Σε νησιωτικά μέρη, όπου οι κάτοικοι είναι συνδεδεμένοι με τη θαλασσινή ζωή, πολλές φορές αναμειγνύεται η θρησκεία με τους τοπικούς θρύλους και παραδόσεις, με αποτέλεσμα να έχουμε ασυνήθιστα καλλιτεχνήματα.
- Η Παναγία Η εγκυμονούσα
Κλείνοντας τη δεύτερη ομάδα, είναι σκόπιμο να αναφερθούμε σε έναν ακόμα εντυπωσιακό και όμορφο εικονογραφικό τύπο, την Παναγία την Εγκυμονούσα. Στην εικόνα αυτή η Παναγία κυοφορεί τον Ιησού και παράλληλα συμβολίζει τη γέννηση και τη μητρότητα. Η Παναγία η Εγκυμονούσα είναι Προστάτιδα όλων των επιτόκων γυναικών αλλά και των οικογενειών που δεν έχουν τέκνα και είναι σε διαδικασία τεκνοποίησης. Ως εορτή η μνήμη της Παναγίας της Εγκυμονούσης τιμάται στις 25 Σεπτεμβρίου.
Επίλογος
Σε κάθε περίπτωση οι εικονογραφικοί τύποι της Θεοτόκου είναι πολύ περισσότεροι από αυτούς που παρουσιάστηκαν εδώ. Για την οικονομία του εν λόγω άρθρου αποφασίστηκε να γίνει μία σύντομη παρουσίαση, από τη μία των πολύ γνωστών και από την άλλη των εξαιρετικά σπάνιων. Το παρόν άρθρο αποτελεί έναυσμα για περαιτέρω μελέτη και έρευνα και των υπόλοιπων εικονογραφικών τύπων της Θεοτόκου ή άλλων θεοτήτων και αγίων της ελληνορθόδοξης εκκλησίας, όπως οι εικονογραφικοί τύποι του Ιησού.
Βιβλιογραφία – Ηλεκτρονικές Πηγές
Βικιπαίδεια: Παναγία η Βρεφοκρατούσα. Ανακτήθηκε από: el.wikipedia.org
Η θαυματουργή Παναγία η Εγκυμονούσα. (2020, Σεπτέμβριος, 25). Ανακτήθηκε από: https://www.orthodoxianewsagency.gr/orthodoxes-provoles/i-thaymatourgi-panagia-i-egkymonousa/
Παναγία η Ελεούσα Θαυματουργή Εικόνα. Ανακτήθηκε από: https://www.monastiriaka.gr/blog/panagia-i-eleousa-thavmatourgi-eikona?srsltid=AfmBOops8jhtVDiRNG4Fo4ZJoyrKlevV8R8vMGpeQIIgH9uFCMK0OJQc
Παναγία με τα Επτά Σπαθιά – Παναγία των Θλίψεων. Ανακτήθηκε από: https://www.monastiriaka.gr/blog/panagia-me-ta-epta-spathia-panagia-ton-thlipseon?srsltid=AfmBOopOncFM75KJobhfyeAHgnc4FXdZ-7WVHfMFf33ygl3ay30iPBT1
Παναγία Οδηγήτρια – Θαυματουργή Εικόνα στη Μονή Ξενοφώντος. Ανακτήθηκε από: https://www.monastiriaka.gr/blog/panagia-odigitria-thavmatourgi-eikona-sti-moni-xenofontos?srsltid=AfmBOoopOq8Jw4ySFzQZpUgkrlGOKYm1005SrXm3ppnquhashOjlfBdF
Παναγία Τριχερούσα: το Ιστορικό της Θαυματουργής Εικόνας. Ανακτήθηκε από: https://www.monastiriaka.gr/blog/panagia-tricherousa-to-istoriko-tis-thavmatourgis-eikonas?srsltid=AfmBOoqkbDf98redCZlKp9tGGFAxaydnwq92u9oagjZfIhT8qFqxY4bo
Παναγία Γαλακτοτροφούσα Χριστουγεννιάτικη Εικόνα. Ανακτήθηκε από: https://www.monastiriaka.gr/blog/panagia-galaktotrofousa-christougenniatiki-eikona
Παναγία η Γαλακτοτροφούσα ( Ιερά Μονή Χιλανδαρίου). Ανακτήθηκε από: https://theotokos485.blogspot.com/2013/08/blog-post_21.html
Παναγία Δεομένη. Ανακτήθηκε από: https://www.oramaworld.com/blog/%CE%B8%CE%B5%CE%BF%CF%84%CF%8C%CE%BA%CE%BF%CF%82/%CF%80%CE%B1%CE%BD%CE%B1%CE%B3%CE%AF%CE%B1-%CE%B4%CE%B5%CE%BF%CE%BC%CE%AD%CE%BD%CE%B7/
Παναγία γοργόνα: Μια σπάνια εικόνα! (2017, Αύγουστος, 13). Ανακτήθηκε από: https://www.pna.gr/afieromata/19083-panagia-gorgona-mia-spania-eikona
Τσεπενέκα, Φ. (2022). Η ιστορία του “Ακάθιστου Ύμνου”. Ανακτήθηκε από: https://maxmag.gr/politismos/i-istoria-toy-quot-akathistoy-ymnoy-quot/
