Στις 14 Ιουλίου του 1518 οι κάτοικοι του Στρασβούργου έγιναν μάρτυρες ενός ασυνήθιστου περιστατικού που έμελλε να σημαδέψει την ιστορία ως ένα ανεξήγητο μυστήριο, της χορευτικής πανούκλας. Όλα φαίνεται να κυλούσαν «ομαλά», μέσα στη φτώχεια, την ανέχεια και τους λιμούς που θέριζαν τους ανθρώπους του Μεσαίωνα, μέχρι τη στιγμή που η κυρία Φράου Τρόφι βγήκε ξέφρενη στον δρόμο, χορεύοντας. Έκτοτε πολλοί επιστήμονες προσπάθησαν να επεξεργαστούν το γεγονός.
Πριν από περίπου πέντε αιώνες, η κυρία Τρόφι άνοιξε την πόρτα και ξεκίνησε να λικνίζεται με τέτοιον τρόπο που έμοιαζε να χορεύει. Μέσα στο εξαιρετικά σύντομο χρονικό διάστημα της μίας εβδομάδας, οι παρορμητικοί «χορευτές» έγιναν 34. Κορμιά ταλαντεύονταν στο ζεστή ατμόσφαιρα, ιδρωμένα με πόδια γεμάτα πληγές, μελανιασμένα και βρώμικα. Ένα από τα παράδοξα της ιστορίας αυτής είναι πως για μέρες ολόκληρες οι ορμητικοί «χορευτές» δεν σταμάτησαν τον χορό στιγμή, με πολλούς από αυτούς να καταλήξουν από αφυδάτωση, εξάντληση και καρδιακές προσβολές.
Στην αρχή γιατροί και ιερείς παρακολουθούσαν το φαινόμενο πιστεύοντας πως με την μέθοδο της αφαίμαξης οι ασθενείς θα λυτρώνονταν από την χορευτική παράνοια που τους είχε κυριεύσει. Ωστόσο, αυτός ο τρόπος αποδείχθηκε σύντομα αναποτελεσματικός με εκείνους να αποδυναμώνονται και να καταρρέουν γρηγορότερα.
Η οικογένεια των ευγενών που διοικούσαν τότε το Στρασβούργο θορυβήθηκαν από την αλλόκοτη τροπή που είχε λάβει το ζήτημα και αφού συμβουλεύτηκαν – μη έχοντας αποτέλεσμα την επιστήμη – αποφάσισαν να «χορηγήσουν» περισσότερο χορό στους αρρώστους. Στήθηκαν εξέδρες, καθαρίστηκε η κεντρική αγορά σιτηρών, ενώ παράλληλα προσλήφθηκαν υπάλληλοι οι οποίοι είχαν ως βασική τους αρμοδιότητα να κρατούν τους ταλαιπωρημένους χορευτές όρθιους, ενώ εκείνοι γεμάτοι εξαθλίωση προσπαθούσαν να εκτονώσουν την «χορευτική πανούκλα».
Ένα ακόμη μάταιο σχέδιο συμμόρφωσης των αρρώστων έπρεπε να λάβει τέλος. «Μέσα στην τρέλα τους οι άνθρωποι συνέχισαν να χορεύουν μέχρι που έπεσαν αναίσθητοι και πολλοί πέθαναν». Καταλήγοντας στο συμπέρασμα ότι η χορευτική πανούκλα μπορεί να είναι τιμωρία από τον Άγιο Ιωάννη ή ο Άγιο Βίτο και επομένως να πρόκειται για μία ιερή μορφή οργής οργανώθηκαν πολυήμερες μετάνοιες που συμπεριελάμβαναν και αποχή από την μουσική και τον χορό. Τελικά, οι χορευτές μεταφέρθηκαν σε ένα ιερό αφιερωμένο στον Άγιο Βίτο, κοντά σε μια σπηλιά πάνω από την πόλη Saverne. Ως ένδειξη συμβολισμού τα ματωμένα από τον εξαντλητικό χορό πόδια τους τοποθετήθηκαν σε κόκκινα παπούτσια και εκείνοι οδηγήθηκαν γύρω από το ξύλινο ειδώλιο του Αγίου.
Η ηρεμία επέστρεψε όταν μετά από μερικές δεκάδες θυμάτων η χορευτική πανούκλα σταμάτησε να μολύνει τους ανθρώπους. Η περιέργεια όμως δεν έπαψε ποτέ να «προσβάλει» τον νου κάποιον διανοούμενων επιστημόνων. Γιατί οι ηγεμόνες «συνταγογραφούσαν» περισσότερο χορό ως θεραπεία για μαγεμένα μυαλά; Γιατί έβαλαν τους χορευτές να φορούν κόκκινα παπούτσια; Και πόσοι άνθρωποι πέθαναν;
Υπάρχουν πολλές θεωρίες με κάθε μία από αυτές να έγκειται σε διαφορετικούς τομείς. Αρχικά, μία υπόθεση είναι η κατανάλωση τροφίμων μολυσμένων με ένα είδος μούχλας που αναπτύσσεται σε υγρή σίκαλη και παράγει μια χημική ουσία που σχετίζεται με το LSD. Αυτό μπορεί να προκαλέσει τρομακτικές παραισθήσεις και βίαιες συσπάσεις. Βέβαια είναι σχεδόν απίθανο αυτή η παρενέργεια να διαρκέσει μέρες. Εξίσου απίθανος ισχυρισμός είναι ότι οι χορευτές ήταν θρησκευτικοί αντιρρησίες – σάτυροι. Ήταν ξεκάθαρο στους παρατηρητές ότι οι ασθενείς δεν ήθελαν να χορεύουν.
Η θεωρία που κατά βάση ευσταθεί περισσότερο φαίνεται να είναι ότι οι κάτοικοι του Στρασβούργου έπεσαν θύματα μαζικής ψυχογενούς ασθένειας. Την μεσαιωνική εποχή αυτό ονομαζόταν «μαζική υστερία» (mass hysteria). Υπήρξαν μάλιστα πολλές άλλες «επιδημίες χορού» τους προηγούμενους αιώνες, όλες σχεδόν σε χώρες της Κεντρικής Ευρώπης. Καθώς λοιπόν οι χώρες αυτές αποτελούσαν σταυροδρόμια πολιτισμών, μαζί με τους εμπόρους, τους προσκυνητές, τους στρατιώτες που διέσχιζαν τα σύνορα, ταξίδεψαν και ειδήσεις και πεποιθήσεις. Αυτή η συγκεκριμένη ιδέα φαίνεται πως με αυτόν τον τρόπο εμποτίστηκε στην πολιτιστική συνείδηση της Κ. Ευρώπης: ότι δηλαδή ο Άγιος Βίτος μπορούσε να τιμωρήσει τους αμαρτωλούς βάζοντάς τους να χορέψουν. Η θεωρία αυτή μοιάζει με δεισιδαιμονία που τότε όμως έβρισκε χώρο να φωλιάσει ευκολότερα στο μυαλό.
Η Αμερικανίδα ανθρωπολόγος Erika Bourguignon έχει γράψει για το πώς ένα «περιβάλλον πίστης», στο οποίο η κατοχή πνεύματος λαμβάνεται σοβαρά υπόψη, ωθεί τους ανθρώπους να εισέλθουν σε μια διχαστική ψυχική κατάσταση, στην οποία η λογική συνείδηση είναι απενεργοποιημένη. Έπειτα, οι άνθρωποι πράττουν σύμφωνα με τις πολιτισμικά καθορισμένες πεποιθήσεις για το πώς πρέπει αυτοί να συμπεριφέρονται. Τέτοιου είδους πρακτικές παρατηρούνταν στα ευρωπαϊκά μοναστήρια πριν από τις αρχές του 1700, όταν οι μοναχές έβγαζαν αφρό από το στόμα, έκαναν άσεμνες χειρονομίες, σκαρφάλωναν στα δέντρα σαν γάτες. Η συμπεριφορά τους φαινόταν αλλοπρόσαλλη. Οι μοναχές ζούσαν όμως σε κοινότητες που τις ενθάρρυναν να έχουν εμμονή σε έναν μυστικιστικό υπερφυσικό τρόπο σκέψης. Σε τέτοιες περιπτώσεις, η έκσταση εξαπλώθηκε και σε μάρτυρες που μοιράζονταν τους ίδιους ιερούς φόβους.
Αν η χορευτική μανία και κατ’ επέκταση η χορευτική πανούκλα ήταν πράγματι μια περίπτωση μαζικής ψυχικής ασθένειας, αναρωτιέμαι γιατί επηρέασε τόσους πολλούς ανθρώπους; Γιατί το δημοτικό συμβούλιο να μαζέψει τους χορευτές στο μεγαλύτερο δημόσιο μέρος της πόλης; Ίσως γιατί η παρακολούθηση τους από τους μη μολυσμένους εξασφάλιζε το γεγονός ότι οι αλώβητοι άνθρωποι της πόλης θα στέκονταν αδύναμοι στο θέαμα και το μυαλό τους θα εστίαζε στις δικές τους αμαρτίες και στην πιθανότητα να είναι οι επόμενοι «χορευτές».
Έχοντας υποστεί μία πανδημία σε ένα εξαιρετικά σύγχρονο κόσμο, ως παρατηρητές πια – λίγο πιο ψύχραιμοι πλέον, μας είναι περισσότερο οικείο να αντιληφθούμε τα παράξενα σημεία, στα οποία μπορεί να μας οδηγήσει ο εγκέφαλός μας όταν παραπαίουμε στο χείλος του συλλογικού φόβου. Η χορευτική πανούκλα υπογραμμίζει τη δύναμη του πολιτισμικού πλαισίου να διαμορφώσει τον τρόπο με τον οποίο εκφράζεται ο ψυχολογικός πόνος και οι άμυνες που προκαλούνται για να σώσουν τον ανθρώπινο οργανισμό. Το 1518 στο Στρασβούργο, σύμφωνα με καταγραφές οι άνθρωποι βίωναν μία «κακή χρονιά». Σημειώνεται ότι οι πρώτες δεκαετίες του 1500 χαρακτηρίζονταν από έντονο άγχος, κοινωνικές και θρησκευτικές συγκρούσεις, επικίνδυνες και θανατηφόρες ασθένειες, αυξημένες τιμές σιταριού που φυσικά οδηγούσαν σταδιακά μία περιοχή σε κατάσταση ψυχολογικής παράλυσης.
Όπως είναι λογικό ένα τόσο περίεργο γεγονός συνεχίζει να γοητεύει καλλιτέχνες και συγγραφείς. Τα γεγονότα μαζικής αταξίας πάντα έλκυαν τους καλλιτέχνες. Για εκείνους, συναρπαστική είναι αυτή η στιγμή που ο κοινωνικός ιστός σπάει και οι κοινωνικές συμβάσεις αντικαθίσταται από ανεξήγητα συμβάντα προκαλώντας το avant garde της φαντασίας. Στην περίπτωση της χορευτικής μανίας, αυτό που αναδύεται ήταν η αίσθηση της σωματικής διαμαρτυρίας. Η χορευτική πανούκλα φαίνεται να λειτούργησε απελευθερωτικά για την τέχνη. Σκέφτομαι λοιπόν αν πλέον αφήνουμε τον εαυτό μας όμορφα να παρασυρθεί; Και τι στην πραγματικότητα θα γινόταν αν όλη αυτή η ελεύθερη αλήθεια ραγδαία πλημμύριζε όλους μας;
Πηγές που χρησιμοποιήθηκαν για το άρθρο
BBC, Rosalind Jana, (13/05/2022), “The people who ‘danced themselves to death”. Ανακτήθηκε από ηλεκτρονική διεύθυνση : https://www.bbc.com/culture/article/20220512-the-people-who-danced-themselves-to-death
The Guardian, John Walker, (05/07/2018), “Keep on moving: the bizarre dance epidemic of summer 1518”. Ανακτήθηκε από ηλεκτρονική διεύθυνση : https://www.theguardian.com/stage/2018/jul/05/bizarre-dance-epidemic-of-summer-1518-strasbourg
Britannica, Patricia Bauer, “dancing plague of 1518”. Ανακτήθηκε από ηλεκτρονική διεύθυνση : https://www.britannica.com/event/dancing-plague-of-1518
