Η θεσμοθέτηση του δώρου Χριστουγέννων δεν αποτελεί μια πρόσφατη κοινωνική κατάκτηση, αλλά το αποτέλεσμα μακρόχρονων αγώνων που ξεκινούν ήδη από τα πρώτα χρόνια του ελληνικού κράτους. Ο 13ος μισθός, όπως τον γνωρίζουμε σήμερα, διαμορφώθηκε μέσα από δεκαετίες διεκδικήσεων, απεργιών και κοινωνικών συγκρούσεων, αντανακλώντας τις ανάγκες των εργαζομένων σε περιόδους βαθιάς οικονομικής ανασφάλειας.
Οι πρώτες ιστορικές αναφορές στα «δώρα»
Ήδη από το 1822, μέσα στη δίνη της Ελληνικής Επανάστασης, καταγράφονται οι πρώτες οργανωμένες προσπάθειες εργαζομένων να εξασφαλίσουν οικονομική ενίσχυση κατά την περίοδο των γιορτών. Στο τυπογραφείο της Διοίκησης στην Κόρινθο, οι πρώτοι Έλληνες τυπογράφοι απευθύνθηκαν επίσημα στην πολιτική ηγεσία ζητώντας τη χορήγηση δώρου Πάσχα. Εκπρόσωπός τους ήταν ο Κωνσταντίνος Τόμπρας, ο οποίος υπέβαλε αίτημα οικονομικής στήριξης προκειμένου οι εργαζόμενοι να μπορέσουν να καλύψουν βασικές ανάγκες, όπως τροφή, ένδυση και υπόδηση, ενόψει των εορτών. Το έγγραφο αυτό, που διασώζεται στα Γενικά Αρχεία του Κράτους, θεωρείται η πρώτη επίσημη και τεκμηριωμένη διεκδίκηση δώρου εορτών από Έλληνες εργάτες και αποτελεί το ιστορικό σημείο εκκίνησης μιας μακράς διαδρομής κοινωνικών αγώνων, η οποία, περίπου έναν αιώνα αργότερα, θα οδηγήσει στη θεσμοθέτηση του δώρου Χριστουγέννων ως κατοχυρωμένου εργασιακού δικαιώματος.
Το εργατικό κίνημα και η γέννηση του αιτήματος
Στα τέλη του 19ου και τις αρχές του 20ού αιώνα, με την ανάπτυξη του οργανωμένου εργατικού κινήματος, τα δώρα Χριστουγέννων και Πάσχα αρχίζουν να αποκτούν σταθερό χαρακτήρα. Αν και δεν προβλέπονταν από τη νομοθεσία, αρκετοί εργαζόμενοι του ιδιωτικού τομέα κατόρθωναν, μέσα από απεργίες και συλλογικές πιέσεις, να εξασφαλίσουν πρόσθετες παροχές σε χρήμα ή είδος. Το αίτημα για την επίσημη κατοχύρωση του 13ου μισθού διατυπώνεται πλέον ανοιχτά.
Το εκρηκτικό 1925 : Από τη δικτατορία Πάγκαλου στις πρώτες διεκδικήσεις
Το 1925 αποτελεί κομβικό έτος στην ιστορία της θεσμοθέτησης του δώρου Χριστουγέννων. Η χώρα βρίσκεται σε συνθήκες έντονης οικονομικής κρίσης, με τη φτώχεια, την ανεργία και την ακρίβεια να πλήττουν ιδιαίτερα τα λαϊκά στρώματα. Οι πρόσφυγες της Μικρασιατικής Καταστροφής και οι αγρότες βλέπουν τις υποσχέσεις αποκατάστασης να παραμένουν ανεκπλήρωτες, ενώ οι εργαζόμενοι αδυνατούν να καλύψουν ακόμη και βασικές ανάγκες. Μέσα σε αυτό το κλίμα, οι απεργίες γενικεύονται: σιδηροδρομικοί, ναυτεργάτες, εργαζόμενοι στην ενέργεια και στις συγκοινωνίες εντάσσουν στο διεκδικητικό τους πλαίσιο την καταβολή ενός επιπλέον μισθού για τις γιορτές.
Ο βραχύβιος δικτάτορας Θεόδωρος Πάγκαλος ανέλαβε την εξουσία μέσα σε αυτό το κλίμα έντονης πολιτικής αστάθειας, όταν τη νύχτα της 25ης προς 26η Ιουνίου 1925 ανέτρεψε την κυβέρνηση Μιχαλακόπουλου και συγκρότησε δική του κυβέρνηση, αναλαμβάνοντας ταυτόχρονα τα καθήκοντα του πρωθυπουργού και του υπουργού Στρατιωτικών. Αρχικά, το νέο καθεστώς αντιμετωπίστηκε με σχετική ανοχή, ωστόσο πολύ σύντομα ο αυταρχικός τρόπος διακυβέρνησης και η αδυναμία αντιμετώπισης των βαθιών οικονομικών και κοινωνικών προβλημάτων οδήγησαν σε γενικευμένη δυσαρέσκεια. Στις 30 Σεπτεμβρίου 1925 ο Πάγκαλος διέλυσε τη Βουλή και εξαπέλυσε σκληρή καταστολή ενάντια στο ΚΚΕ και το εργατικό κίνημα, ερχόμενος γρήγορα σε ανοιχτή σύγκρουση με εργατικά σωματεία δημοσίων υπαλλήλων, ναυτεργατών, δημοσιογράφων και δικαστικών.
Η δικτατορική κυβέρνηση αντιμετώπισε τις κινητοποιήσεις με ιδιαίτερη αυστηρότητα. Συγκεντρώσεις διαλύονταν με τη συνδρομή στρατού και αστυνομίας, ενώ χιλιάδες εργαζόμενοι απολύθηκαν ή διώχθηκαν συνδικαλιστικά. Η διεκδίκηση του 13ου μισθού συχνά παρουσιάστηκε ως «αντεθνική», γεγονός που οδήγησε σε φυλακίσεις, εξορίες και εκτεταμένη κρατική καταστολή.
Οι μαζικές κινητοποιήσεις που ακολούθησαν ανάγκασαν το καθεστώς να προχωρήσει σε περιορισμένες παραχωρήσεις, προκειμένου να κατευνάσει τις κοινωνικές αντιδράσεις. Σε αυτό το πλαίσιο, η πολιτική αλλαγή της περιόδου Πάγκαλου συνέβαλε έμμεσα στη διαμόρφωση των συνθηκών που οδήγησαν αργότερα στη θεσμοθέτηση του δώρου Χριστουγέννων, καθώς σε ορισμένους κλάδους καθιερώθηκε το οκτάωρο και χορηγήθηκαν έκτακτα επιδόματα οικονομικής ενίσχυσης, παροχές που, αν και αποσπασματικές, λειτούργησαν ως σημαντικό προηγούμενο για τη μετέπειτα καθιέρωση του 13ου μισθού.
22 Δεκεμβρίου 1927: Η μεγάλη απεργία των δημοσίων υπαλλήλων και το ζήτημα του 13ου μισθού
Στις 22 Δεκεμβρίου 1927 κηρύχθηκε μία από τις πλέον ιστορικές απεργίες των δημοσίων υπαλλήλων και από τις μαζικότερες κινητοποιήσεις των αρχών του 20ού αιώνα στην Ελλάδα. Εκτεταμένα συλλαλητήρια πραγματοποιήθηκαν σε όλες τις μεγάλες πόλεις της χώρας, με αιτήματα την παροχή οικονομικών ενισχύσεων και την κατοχύρωση βασικών εργασιακών εξασφαλίσεων ενόψει των εορτών. Στο επίκεντρο των διεκδικήσεων βρέθηκε το αίτημα για έναν επιπλέον μισθό, ο οποίος συνδέθηκε άμεσα με τη μετέπειτα θεσμοθέτηση του δώρου Χριστουγέννων. Ταυτόχρονα, στον δημόσιο διάλογο αναπτύχθηκε έντονος αντίλογος, σύμφωνα με τον οποίο η πιθανή απόδοση 13ου μισθού θεωρήθηκε από ορισμένους ως εργαλείο της κυβέρνησης για την εξασφάλιση κοινωνικής ηρεμίας. Σημαντικό μέρος της κοινωνίας, κυρίως εργαζόμενοι στον ιδιωτικό τομέα που στερούνταν σταθερής εργασίας, ασφάλισης και επιδομάτων και απασχολούνταν συχνά με επισφαλείς ή εποχικούς όρους, τάχθηκε ενάντια στις διεκδικήσεις των δημοσίων υπαλλήλων, υποστηρίζοντας ότι μέσω της φορολογίας καλούνταν να χρηματοδοτήσουν παροχές από τις οποίες δεν ωφελούνταν. Η αντιπαράθεση αυτή ανέδειξε τις κοινωνικές ανισότητες της εποχής και κατέστησε σαφές ότι η θεσμοθέτηση του δώρου Χριστουγέννων αποτέλεσε προϊόν έντονων κοινωνικών συγκρούσεων και όχι μια αυτονόητη ή αδιαμφισβήτητη πολιτική επιλογή.
Η πορεία προς τη θεσμική κατοχύρωση
Κατά τη δεκαετία του 1930 και την περίοδο της Κατοχής, το αίτημα επανέρχεται δυναμικά. Ωστόσο μόλις το 1946, με υπουργική απόφαση, καθιερώνονται τα δώρα Χριστουγέννων και Πάσχα ως έκτακτη οικονομική ενίσχυση. Παρότι η εφαρμογή τους ήταν ασταθής λόγω του Εμφυλίου, η κατεύθυνση είχε πλέον χαραχθεί. Η οριστική θεσμοθέτηση του δώρου Χριστουγέννων πραγματοποιείται το 1951, όταν ο 13ος και ο 14ος μισθός εντάσσονται επίσημα στη μισθοδοσία των εργαζομένων μέσω νομοθετικών ρυθμίσεων.
Από «δώρο» σε κατοχυρωμένο δικαίωμα
Με την πάροδο των δεκαετιών, η θεσμοθέτηση του δώρου Χριστουγέννων μετέβαλε σταδιακά την παροχή από μια περιστασιακή οικονομική ενίσχυση σε βασικό και σταθερό στοιχείο του ετήσιου εισοδήματος των εργαζομένων. Το καθοριστικό βήμα πραγματοποιήθηκε το 1980, όταν προσδιορίστηκε με σαφήνεια η σύγχρονη μορφή του επιδόματος. Με τον Νόμο 1082/1980, η θεσμοθέτηση του δώρου Χριστουγέννων ολοκληρώθηκε σε θεσμικό επίπεδο, καθώς το δώρο μετονομάστηκε επισήμως σε «επίδομα εορτών Χριστουγέννων» και καθορίστηκαν αναλυτικά οι όροι, οι προϋποθέσεις και το ύψος της καταβολής του. Η συγκεκριμένη νομοθετική ρύθμιση ενίσχυσε ουσιαστικά την προστασία των εργαζομένων, εισάγοντας δεσμευτικούς κανόνες για τους εργοδότες και περιορίζοντας περιθώρια αυθαιρεσίας. Ιδίως στον ιδιωτικό τομέα, η θεσμοθέτηση του δώρου Χριστουγέννων κατέστησε την παροχή υποχρεωτική, με βάση τη νομοθεσία και τις εθνικές συλλογικές συμβάσεις εργασίας, κατοχυρώνοντάς την ως αναπόσπαστο και μόνιμο στοιχείο της μισθολογικής σχέσης.
Το μνημονιακό «κόψιμο» του δώρου Χριστουγέννων
Η σταδιακή περικοπή και τελικά η πλήρης κατάργηση του δώρου Χριστουγέννων στους δημοσίους υπαλλήλους αποτέλεσε κομβικό σημείο στη συζήτηση γύρω από τη θεσμοθέτηση του δώρου Χριστουγέννων ως σταθερού και αδιαπραγμάτευτου εργασιακού δικαιώματος. Οι πρώτες μειώσεις θεσπίστηκαν με τον Ν. 3833/2010, ο οποίος προέβλεπε, μεταξύ άλλων, το πάγωμα μισθών για το 2010 (άρθρο 3) και τη μείωση του 13ου και 14ου μισθού κατά 20%, ενώ οι διατάξεις των παραγράφων 4 και 5 του άρθρου 1 κατίσχυσαν έναντι των ισχυουσών συλλογικών συμβάσεων. Με την επιβολή των μνημονίων ακολούθησε η πλήρης διακοπή των δώρων για τους δημοσίους υπαλλήλους, γεγονός που ανέτρεψε μια πολυετή πρακτική και δημιούργησε σοβαρά νομικά ζητήματα ως προς τη διατήρηση της θεσμικής τους βάσης. Έκτοτε, οι εργαζόμενοι του Δημοσίου συνεχίζουν να διεκδικούν δικαστικά την επαναφορά του επιδόματος, υποστηρίζοντας ότι η θεσμοθέτηση του δώρου Χριστουγέννων δεν μπορεί να αναιρεθεί χωρίς σαφή και τεκμηριωμένη νομοθετική πρόβλεψη.
Πηγές άρθρου
Εφημερίδα Εμπρός: Ημερήσια Εθνική Εφημερίς (1927) 25 Δεκεμβρίου 1927. αριθμ. φύλλου 11185
Εφημερίδα Ριζοσπάστης : Όργανο Κεντρικής Επιτροπής Κουμμουνιστικού Κόμματος (1927) 22 Δεκεμβρίου 1927.
Εφημερίδα Σκρίπ: Εφημερίς Πολιτική και των Ειδήσεων (1927) 31 Δεκεμβρίου 1927 . αριθμ. φύλλου 8766
Πανουτσοπούλου, Α., Μπεκίρη, Μ., & Καλανδρία, Μ. (2018). Η διαμόρφωση των αποδοχών των εργαζομένων στην εποχή των μνημονίων.
Τσαγρής, Α. (2013). Η κρίση του 1929, η σημερινή κρίση και ο αντίκτυπος τους στην οικονομική και κοινωνική ζωή (Master’s thesis, Πανεπιστήμιο Πειραιώς).
