Στην εποχή της τουρκοκρατίας στον ελλαδικό χώρο, η κοινωνία ήταν προσαρμοσμένη στις ανάγκες και τις απαιτήσεις της εποχής. Το οθωμανικό κράτος ήταν απέραντο – ειδικά στο απόγειο της δύναμής του – και έτσι οι μορφές εξουσίας και διοίκησής του ήταν πολλές και διέφεραν από περιοχή σε περιοχή και από τόπο σε τόπο. Στον ελλαδικό χώρο, επικράτησε ευρέως ο θεσμός των προεστών ή όπως λέγονταν στην καθομιλουμένη, των κοτζαμπάσηδων. Οι προεστοί λοιπόν, αποτελούσαν τον φορέα της εξουσίας στην ελληνική ύπαιθρο.
Ο όρος κοτζαμπάσης είναι τουρκικός και προέρχεται από τη λέξη kocabaṣı (όπου koca = γέροντας, μεγάλος σε ηλικία και baṣ = κεφαλή, πρώτος). Αναφέρονται πολύ συχνά και ως πρόκριτοι, προεστοί, δημογέροντες ή και πρωτόγεροι. Φυσικά, όπως ίσως έχει γίνει αντιληπτό, οι προεστοί ήταν τοπικοί άρχοντες, οι επικεφαλής των εκάστοτε οθωμανικών επαρχιών. Εκπροσωπούσαν τις χριστιανικές κοινότητες σε ό,τι είχε να κάνει με τα οθωμανικά πράγματα, δηλαδή με οικονομικές συναλλαγές ή για την τήρηση της τάξης. Συνήθως τους διόριζε η Υψηλή Πύλη. Κάποιες φορές εκλέγονταν από το συμβούλιο του εκάστοτε χωριού/κοινότητας.
Στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, οι χριστιανικοί πληθυσμοί διατηρούσαν το δικαίωμα της κοινοτικής αυτοδιοίκησης και οργάνωσης. Η κεντρική εξουσία της αυτοκρατορίας λάμβανε υπόψιν της πολύ συχνά τις διαφορετικές κουλτούρες που συμβίωναν εντός της επικράτειάς της και λάμβαναν διάφορα μέτρα για την καλύτερη και πιο αποτελεσματική διοίκησή τους. Σε τοπικό επίπεδο λοιπόν, ο θεσμός αυτός επικράτησε ως το καλύτερο μέσο εκπροσώπησης των χριστιανικών πληθυσμών στην Υψηλή Πύλη. Οι βασικές επιδιώξεις της οθωμανικής εξουσίας ήταν απλώς η έγκαιρη αποπληρωμή των φόρων και ο σεβασμός προς το κεντρικό καθεστώς. Σε αντάλλαγμα γι’ αυτά, παραχωρούσε στις κοινότητες την ελευθερία της οργάνωσης και της αυτοδιαχείρισης των ζητημάτων τους.
Αξιοσημείωτο είναι πως πριν το 1765 οι ελληνικές τοπικές κοινότητες λειτουργούσαν χωρίς οργάνωση και χωρίς κάποια μορφή εξουσίας. Οι προεστοί λοιπόν που προέκυψαν εκείνη την εποχή ως θεσμός, συνήθως προέρχονταν από εύπορες οικογένειες γαιοκτημόνων ή εμπόρων. Συνδύαζαν την πολιτική οξυδέρκεια με τις πολυάριθμες διασυνδέσεις που διέθεταν με τους Οθωμανούς. Δεν υπήρχε ένας μόνο τρόπος να προκριθεί κάποιος στη θέση του κοτζάμπαση. Σε κάποιες ιστοριογραφικές πηγές αναφέρεται ότι εκλέγονταν απευθείας από τον λαό, όχι με κάποιας μορφής ψηφοφορία όπως την ξέρουμε σήμερα, αλλά δια βοής από τον λαό σε κάποια υπαίθρια συγκέντρωση. Η θητεία τους συνήθως ήταν μονοετής, αν και την ανανέωναν τακτικά, αν έχαιραν εκτίμησης της κοινότητας ή αν είχαν τις απαραίτητες διασυνδέσεις. Η εκλογή τους στη συνέχεια αποκτούσε νομική υπόσταση από τον εκάστοτε Οθωμανό πασά της περιοχής. Απαραίτητη προϋπόθεση ήταν να έχουν καταβληθεί οι φόροι της κοινότητας του προεστού.
Κάθε χωριό και κάθε επαρχιακή πόλη είχε τον δικό του προεστό, ο οποίος προερχόταν από το συμβούλιο των γερόντων. Ο προεστός επικοινωνούσε για λογαριασμό της τοπικής κοινότητας με τον πασά, είχε δικαστικές εξουσίες κυρίως όσον αφορά πταίσματα, ήταν υπεύθυνος για τη συλλογή των φόρων αλλά και για την τήρηση της έννομης τάξης. Για σπουδαία ζητήματα, καλούσε γενική συνέλευση των κατοίκων της κοινότητας. Ο αντιπρόσωπος των προκρίτων ή προεστών μιας μεγάλης διοικητικής περιφέρειας στην έδρα του Σουλτάνου, δηλαδή στην Κωνσταντινούπολη, λεγόταν Βεκίλης και ουσιαστικά ήταν ο πολιτικός μεσάζων μεταξύ της Υψηλής Πύλης και των χριστιανών κατοίκων περιφέρειας της επικράτειας. Συχνά, οι βεκίληδες είχαν καταφέρει και την αντικατάσταση Οθωμανών διοικητών, ιδιαίτερα στο Μοριά.
Φυσικά, πολλοί κοτζαμπάσηδες δεν ήταν μόνο συνεργάτες των Οθωμανών αλλά και δυνάστες των Ελλήνων. Δεν ήταν λίγες οι περιπτώσεις που έκαναν κατάχρηση εξουσίας και έφταναν να φέρονται ακόμα πιο αυταρχικά από τους πασάδες. Οι προεστοί ανταγωνίζονταν επάξια στα πλούτη τους Οθωμανούς. Υπολογίζεται ότι τις πρώτες δεκαετίες του 19ου αιώνα, οι καλλιεργήσιμες εκτάσεις στο Μοριά, τη Ρούμελη, την Ήπειρο και τη Θεσσαλία που ανήκαν στο οθωμανικό δημόσιο ήταν 6 εκατομμύρια στρέμματα και οι αντίστοιχες εκτάσεις των Ελλήνων προεστών ήταν 9,5 εκατομμύρια. Χαρακτηριστικό πολλών ήταν πως ντύνονταν με οθωμανικά ρούχα και φέρονταν σαν Οθωμανοί, ενώ ο λαός τους αποκαλούσε συχνά “χριστιανούς Τούρκους” μάλλον υποτιμητικά. Η κατακραυγή εναντίον τους ήταν έντονη, όχι μόνο από τους Έλληνες αλλά και από τους ξένους περιηγητές στην Ελλάδα. Αν διαβάσει κανείς δημοτική ποίηση, μπορεί συχνά να βρει διάσπαρτες αντιλήψεις του λαού για τους “τουρκοκοτζαμπάσηδες” όπως τους αποκαλούσαν.
Τέλος, πρέπει να σημειωθεί πως κάτι αντίστοιχο με τον θεσμό των προεστών υπήρχε και σε άλλες βαλκανικές χώρες, όπως η Σερβία, η Αλβανία και η Βοσνία – Ερζεγοβίνη. Εκτός από το επίσημο οθωμανικό τους όνομα, ο λαός αναφερόταν σε αυτούς ως starešina (αρχηγός). Στην Ελλάδα, με το ξέσπασμα της Επανάστασης του 1821, οι προεστοί αναγκάστηκαν να πολεμήσουν για την ανεξαρτησία, παρότι δεν ήθελαν καθόλου να ρισκάρουν τα προνόμια και τις ανέσεις που απολάμβαναν επί τουρκοκρατίας. Ο διακαής τους πόθος ήταν η διατήρηση των προνομίων τους ακόμα και σε μία ανεξάρτητη Ελλάδα, κάτι που φυσικά δεν επετεύχθη. Με τη δημιουργία του ελεύθερου ελληνικού κράτους και την εγκαθίδρυση της μοναρχίας, οι Βαυαροί του Όθωνα κατήργησαν τον θεσμό το 1833 και τον αντικατέστησαν με αυτόν του δημάρχου.
Πηγές που χρησιμοποιήθηκαν στο άρθρο αυτό:
Προεστοί: αντλήθηκε από el.wikipedia.org
Ο ρόλος των κοτζαμπάσηδων την περίοδο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας: αντλήθηκε από www.mixanitouxronou.gr
Προεστοί, Δημογέροντες, Κοτζαμπάσηδες: αντλήθηκε από astrospalio.gr
Kodjabashis: αντλήθηκε από en.wikipedia.org
