Ο Φουτουρισμός (Futurismo) είναι ένα αμφιλεγόμενο κίνημα που ξεκινάει από τον λογοτεχνικό χώρο το 1908. Ιδρυτής του Φουτουρισμού είναι ο Ιταλός ποιητής Τομάζο Μαρινέττι (Tommaso Marinetti). Από το πρώτο Μανιφέστο του Φουτουρισμού γίνεται εμφανής η αποστροφή του πνευματικού κόσμου της εποχής απέναντι στον μνημειακό χαρακτήρα της ιταλικής μακραίωνης καλλιτεχνικής παράδοσης: «Θέλουμε να γκρεμίσουμε τα μουσεία, τις βιβλιοθήκες, τις ακαδημίες κάθε είδους. Από την Ιταλία εκτοξεύουμε αυτό το βίαια ανατρεπτικό και εμπρηστικό Μανιφέστο, με το οποίο σήμερα θεμελιώνουμε τον Φουτουρισμό». Ταυτόχρονα, τα κείμενα των Φουτουριστών ανυψώνουν την ομορφιά του πολέμου, την επανάσταση, την ταχύτητα και τη δυναμική της σύγχρονης τεχνολογικής εξέλιξης. Με λίγα λόγια, απορρίπτουν το παρελθόν και εξάρουν το παρόν και το μέλλον.
Άξιο αναφοράς, ωστόσο, είναι πως ο Φουτουρισμός έχει χαρακτήρα επαναστατικό, αντισυμβατικό, ενώ, ενέχει και στοιχεία αναρχισμού, εφόσον καταφέρεται ενάντια στην αστική τάξη. Αντιπαλεύει το κατεστημένο και την εμμονή στην ακαδημαϊκή τέχνη. Εντούτοις, το κίνημα χρησιμοποιείται στην πορεία από πολιτικά συστήματα που υποστηρίζουν τον ολοκληρωτισμό/φασισμό.
Ο Φουτουρισμός συναντάει τις πλαστικές τέχνες
Στην τέχνη, το αισθητικό πλαίσιο των Φουτουριστών διαμορφώνεται και εμπνέεται από διάφορα προγενέστερα ρεύματα όπως ο Μεταϊμπρεσιονισμός (προέκταση του ιμπρεσιονισμού με κύριους εκπροσώπους: Πωλ Σεζάν, Πωλ Γκωγκέν, Ζωρζ Σερά, Βίνσεντ βαν Γκογκ κλπ.) και ο Φωβισμός. Οι εικαστικοί που υιοθετούν τη θεωρία του Μαρινέττι είναι και οι βασικοί εκπρόσωποι του φουτουρισμού στην τέχνη: οι Ουμπέρτο Μποτσιόνι (U. Boccioni), Κάρλο Καρά, (C. Carrà), Τζιάκομο Μπάλα (G. Balla) κα. Το ύφος στη ζωγραφική των Φουτουριστών δεν είναι ενιαίο, ωστόσο έχουν επιρροή έντονη από τον Κυβισμό. Βέβαια, με την αξιοποίηση του Κυβισμού στο έργο τους οι καλλιτέχνες του Φουτουρισμού δεν στοχεύουν στην ανάλυση της δομής των αντικειμένων. Επιδιώκουν με το έργο τους να ενεργοποιήσουν το συναίσθημα στον θεατή.
Παράλληλα, οι Φουτουριστές επιχειρούν να απεικονίσουν την κίνηση αποτυπώνοντας τη διαδοχική μετατόπιση του σώματος στον χώρο. Τα έργα στο πλαίσιο του Φουτουρισμού χαρακτηρίζονται για την ένταση και την αμεσότητα στην έκφραση, την δυναμική και την υπέρμετρη ενέργεια. Την ίδια στιγμή, στον Φουτουρισμό κυριαρχεί η ζωντάνια, ο «θόρυβος» και ο δυναμισμός της σύγχρονης μεγαλούπολης. Συχνά συναντά κανείς στη ζωγραφική του Φουτουρισμού κτήρια του μοντερνισμού, εργοτάξια, βιομηχανική ατμόσφαιρα, μια διαρκή κίνηση ανθρώπων, μηχανών, οχημάτων.
Ο σημαντικότερος εκφραστής του Φουτουρισμού
Το εμβληματικό έργο του Boccioni
Ένας από τους πιο σημαντικούς εκφραστές του κινήματος του Φουτουρισμού είναι ο ζωγράφος-γλύπτης Ουμπέρτο Μποτσιόνι (1882-1916). Βασισμένος στις αρχές του Αναλυτικού Κυβισμού ο Ιταλός εικαστικός επιχειρεί να αποτυπώσει την κίνηση σαν να είναι στιγμιότυπο. «Η πόλη που υψώνεται» (1910), για παράδειγμα απεικονίζει ένα άλογο που μοιάζει να εκπέμπει τεράστια ενέργεια. Η μορφή του αποτελεί το επίκεντρο του έργου του Μποτσιόνι. Στον καμβά αναγνωρίζει κανείς και άλλα άλογα, χαλινάρια και ιμάντες, αλλά και ανθρώπινες μορφές περιμετρικά που αγωνίζονται να ελέγξουν την ταχύτητα και τη βίαιη κίνησή των αλόγων.
Ο Μποτσιόνι, ωστόσο, γίνεται σημείο αναφοράς για το κίνημα του Φουτουρισμού με τη γλυπτική του. Το πιο εμβληματικό έργο του είναι οι «Μοναδικές μορφές συνέχειας στον χώρο», του 1913. Κατά κάποιον τρόπο το γλυπτό αυτό του Ιταλού καλλιτέχνη, παραπέμπει στα ζωγραφικά του έργα. Πρόκειται για μια μπρούτζινη ανθρωποειδή μορφή σμιλεμένη με καμπύλες επιφάνειες. Μια δυναμική, δραματική μορφή γεμάτη παραμορφωμένους μύες. Η μορφή φαίνεται να κινείται βίαια, να διαχέεται στον περιβάλλοντα χώρο. Με μια μεγάλη δρασκελιά το μυώδες γλυπτό δείχνει να κινείται στον χώρο με ένταση διαλύοντας με δύναμη ότι προσπαθεί να το περιορίσει.
Το ανήσυχο πνεύμα του Φουτουρισμού
Με μια δεύτερη ματιά, πέρα από το προκλητικό ύφος που υιοθετούν οι Φουτουριστές στο Μανιφέστο τους, μπορεί να αφουγκραστεί κανείς το ανήσυχο πνεύμα τους. Να αντιληφθεί την μεγάλη δυσαρέσκεια και την οργή της γενιάς τους. Η αγωνία τους αφορά στην ανάγκη αφύπνισης της κοινωνίας τους, μιας κοινωνίας σε πολιτιστικό λήθαργο. Η εποχή τους άλλωστε χαρακτηρίζεται και για την έκπτωση, τον εκφυλισμό της πολιτικής ζωής σε ευρύτερο επίπεδο. Έτσι, ο Φουτουρισμός επιχειρεί να ανατρέψει την υπάρχουσα νοοτροπία της παρακμής. Στόχος του είναι να πρωτοστατήσει, να οδηγήσει σε μια νέα θεώρηση του κόσμου.
Βιβλιογραφικές Αναφορές
Εμμανουήλ, Μ., Πετρίδου, Β., Ιστορία των Τεχνών στην Ευρώπη, Τόμος Β’, Εικαστικές Τέχνες στην Ευρώπη από τον 18ο ως τον 20ο αιώνα, Ε.Α.Π., Πάτρα 2008
Χαραλαμπίδης, Α., Η τέχνη του 20ού αιώνα, University Studio Press, Θεσσαλονίκη, 2018
