«Εάν δεν μπορώ να μετακινήσω τις ύψιστες δυνάμεις, θα ταράξω την κόλαση» δηλώνει ο Σίγκμουντ Φρόυντ στην αρχή της ερμηνείας των ονείρων. Με αυτή τη φράση σηματοδοτεί την ανάδυση του πάθους και της εσωτερικευμένης παρόρμησης στη βιεννέζικη κοινωνία των αρχών του 20ου αιώνα. Η αφηρημένη αισθητική του ονείρου λειτούργησε ως δίαυλος επικοινωνίας μεταξύ του πατέρα της ψυχανάλυσης και των γεμάτων τόλμη νεωτεριστών. Ο Γκούσταβ Κλίμτ, ο Έγκον Σίλε και ο Όσκαρ Κοκόσκα κατάφεραν όντως να ταράξουν την κόλαση. Αναντίρρητα, η καλλιτεχνική του «απελευθέρωση» δεν ήταν εύκολη καθώς έδωσαν μια απεικονιστική προσέγγιση της ερμηνείας των ονείρων. Τα συντηρητικά δεσμά της κοινωνίας και η έντονη επιρροή των Ακαδημιών Τέχνης ήταν δριμύτατη στις εικαστικές τάσεις. Η θεμιτή ρεαλιστική απόδοση των καλλιτεχνικών θεμάτων αντιπαρατίθεται στο «παραισθησιακό» κλίμα των καλλιτεχνών. Επομένως, η σχέση αυτών των τεσσάρων συγχρόνων συγκλίνει μέσω της «διεργασίας του ονείρου». Άραγε το όνειρο είναι μια εμπειρία βιωματική ή απόρροια μιας υποσυνείδητης σκέψης;
Η μεταμόρφωση της μοναχικής ψυχής
Το όνειρο μας δίνει τη δύναμη του δημιουργού, ώστε να πλάσουμε τη δική μας πραγματικότητα. Η προσέγγιση της ερμηνείας των ονείρων αποτελεί ένα συνονθύλευμα από αλλόκοτες, ασυνάρτητες και κατακερματισμένες εικόνες, οι οποίες ξεπηδούν από τη μνήμη. Αυτός ο «γρίφος» είναι, λοιπόν, που μας απομακρύνει από τις γνώσεις της ημέρας και μας οδηγεί στα ένστικτα μας. Το όνειρο είναι μια ύπαρξη κλεισμένη στον εαυτό της, όμως μπορούμε να το αναγνωρίσουμε μέσω της Art Nouveau. Το 1897 πρωτοπόροι καλλιτέχνες και αρχιτέκτονες, με πρόεδρο τον Κλίμτ, αποφάσισαν την «απόσχιση» από την Ακαδημία Καλών Τεχνών. Εντούτοις, η ονειρική Νέα Τέχνη συνυπήρχε με τις αφηρημένες προσωπογραφίες του Σίλε και του Κοκόσκα, οι οποίες ακτινοβολούσαν εσωτερική σύγκρουση και αγωνία.
Βιέννη: Η απόλυτη ρήξη της ηθικής
Το ζήτημα της υποκειμενικής έκφρασης των καλλιτεχνών και της δημόσιας ηθικής, είχε ως αποτέλεσμα διενέξεις, σκάνδαλα και χειμάρρους κατηγοριών. Το 1901 το Πανεπιστήμιο της Βιέννης απέρριψε ένα απεχθές έργο τέχνης με θέμα τη Φιλοσοφίας, το οποίο είχαν παραγγείλει από τον Κλίμτ. Λίγα χρόνια αργότερα, η παράσταση του φρικιαστικού θεατρικού έργου «Δολοφόνος, η ελπίδα της γυναίκας» έγινε αφορμή για την αποβολή του Κοκόσκα από τη Σχολή Τεχνών και Χειροτεχνημάτων. Έπειτα, τα έργα του Σίλε τύλιξαν οι φλόγες λόγω της σωρείας κατηγοριών για απαγωγή και διαφθορά ανηλίκου.
Περίπτωση Γκούσταβ Κλίμτ: Το αλληγορικό σκάνδαλο
Η ποιητική διάθεση των απεικονίσεων του Κλίμτ, ήταν ορόσημο στα πρώτα καλλιτεχνικά του βήματα. Την ανακαινισμένη Βιέννη κοσμούσαν τα μνημειώδη κτίρια του Γκούσταβ Κλίμτ, ο οποίος απέδωσε δραματικές προσωπογραφίες, όπως εκείνη του Άμλετ. Ορμώμενοι της καλλιτεχνικής πολεοδομικής άνθισης, οι επίτροποι του Πανεπιστημίου της Βιέννης, αποφάσισαν την ανάθεση της δημιουργίας τριών πινάκων οροφής στον καλλιτέχνη. Οι θεματικές τους ήταν η απεικόνιση της Φιλοσοφίας, της Ιατρικής και της Νομικής. Η παρουσίαση του πρώτου πίνακα της Φιλοσοφίας ήρθε σε αντιπαράθεση με τις προσδοκίες του Πανεπιστημίου. Το Σκότος κατασπάραξε το φιλοσοφικό πάνθεο και τα ανάκατα σώματα του άμορφου χώρου στοίχειωσαν την επιφάνεια. Η θεραπευτική ιατρική χλευάστηκε εξίσου, λίγα χρόνια αργότερα, ενώ η απείθεια του Κλίμτ χαρακτηρίστηκε ως αδυναμία. Η απάντηση του δημιουργού, απέναντι στον κόλαφο του Πανεπιστημίου, ήταν ο πίνακας της Νομικής.
Οι υποκειμενικές διεγέρσεις του Κλίμτ αναδύονται μέσα από τρείς επιβλητικές μαινάδες, γύρω από έναν κάτισχνο γυμνό άντρα. Το ζωηρό στροβίλισμα των παράδοξων φιγούρων με τις αλλόκοτες κομμώσεις, θυμίζει περισσότερο ένα οπτικό φαινόμενο παρά μια αντικειμενική αλήθεια. Οι αισθήσεις του θεατή σιγά-σιγά περνούν στο στάδιο της αποκοίμισης. Οι αλληγορικές μορφές της Αλήθειας, της Δικαιοσύνης και του Νόμου στέκουν αμέτοχες, καθώς το αρσενικό θύμα υποκύπτει ψυχολογικά στην τιμωρία του ευνουχισμού. Ο άνδρας στέκει με το κεφάλι σκυφτό και το πέος κοντά στο στόμα του χταποδιού, το οποίο κατασπαράζει αδηφάγα την ύπαρξη του. Κατά μια έννοια, αυτόν τον «δεσμώτη» φιλοδοξούν να λυτρώσουν ο Σίλε και ο Κοκόσκα από εκείνη την υπναγωγική παραίσθηση.
Περίπτωση Έγκον Σίλε: Αντανακλώμενη προσωπογραφία
Το 1907, ο Σίλε συναντά τον μέντορα του Κλίμτ. Σύντομα προσάρμοσε τη φιλήδονη γραμμή στο δικό του κατάφορο και κραυγαλέο τρόπο έκφρασης. Έως και το θάνατο του από ισπανική γρίπη, δημιούργησε περίπου τριακόσιους πίνακες με θέματα όπως μελαγχολικά τοπία, άγονα δέντρα και φιγούρες θλίψης. Διαβόητα ήταν τόσο τα σχέδια έφηβων κοριτσιών, συχνά σε σεξουαλική έκθεση, όσο και οι προσωπογραφίες του. Η σύγκλιση της ερμηνείας των ονείρων με τις πνευματικές εσωτερικές διαταραχές του Σίλε υποδαυλίζουν τις ενδόμυχες πτυχές της συνείδησης.
Το έργο « Γυμνή αυτοπροσωπογραφία σε γκρι» αποτελεί μια από αυτές τις έντονες προσωπικές απεικονίσεις του. Ο δημιουργός προτάσσει τα αρρωστικά και αποστεωμένα όργανα του στον θεατή, σαν με αυτό τον τρόπο να επιτρέπει τη διείσδυση στις ψυχικές του διακυμάνσεις. Η ανδρική μορφή δέχεται την παραίσθηση και αντιδρά. Η ψυχική και σωματική διάσταση του άνδρα είναι τόσο εκτεθειμένη, που ίσως ο θεατής νιώσει το αίσθημα του ηδονοβλεψία. Ίσως εντονότερη να είναι η μαρτυρία μιας βίαιης απελευθέρωσης. Παρά το γεγονός ότι τα χέρια είναι ανοιχτά σαν περήφανα φτερά, μοιάζουν αδύναμα σαν ακρωτηριασμένα, το πρόσωπο ως μια μάσκα θανάτου και τα γόνατα κομμένα.
Περίπτωση Όσκαρ Κοκόσκα: Σύμπραξη των αντιθέσεων
Οι προσωπογραφίες του Κοκόσκα εκφράζουν περισσότερο τη ψυχοσωματική διαταραχή του μοντέλου, παρά τα απωθημένα του ίδιου του καλλιτέχνη. Τις συναισθηματικές συγκρούσεις του απεικονιζόμενου Άντολφ Λόος προδίδουν οι μυϊκές συσπάσεις των καρπών και η συσσωρευμένη πίεση στα ακροδάχτυλα. Το 1908 ο Λόος δημοσιεύει τη διατριβή του με τίτλο « Ο διάκοσμος είναι έγκλημα». Η θέση αυτή θεώρησε τον διάκοσμο όχι απλά ως μια σαθρή ερωτικής προέλευσης πράξη, αλλά κατέστησε «εκφυλισμένη» τη διαδικασία της εσωτερικής αυτής παρόρμησης. Μάλιστα, θεώρησε πως «η εξέλιξη του πολιτισμού είναι συνώνυμη με την αφαίρεση του διάκοσμου από τα χρηστικά αντικείμενα.»
Η μορφή του αναβλύζει υποκειμενικότητα, η οποία ωστόσο διαφέρει σε σχέση με την έκφραση των παραπάνω και την εγγύτητα της ερμηνείας των ονείρων. Ο ντυμένος ευπρεπής Λόος έχει στρέψει το βλέμμα του εσωτερικά. Μοιάζει ήρεμος, αλλά η εσωτερική καταπίεση του βοά εκκωφαντικά. Το χαοτικό πλαίσιο, μέσα στο οποίο πάλλει η ψυχοσύνθεση της μορφής, προσαρμόζεται με τις υποκειμενικές διεγέρσεις του αμφιβληστροειδούς. Μοιάζει σαν η μορφή να κλείνει τις αισθητηριακές πύλες( τα μάτια) και να εστιάζει στις εσωτερικές της συγκρούσεις. Ίσως, θυμίζει μια κατάσταση στην οποία καταγράφεται η μαρτυρία μιας έντονης ψυχικής αποσυμπίεσης από την πραγματικότητα.
Πηγές:
Συλλογικό Έργο. (2007). Η τέχνη από το 1900: Μοντερνισμός, Αντιμοντερνισμός, μεταμοντερνισμός. Θεσσαλονίκη: Εκδόσεις Επίκεντρο
Thames & Hudson. (2010). Art the whole story. United Kingdom: Thames & Hudson LTD
Freud Sigmund. ( 1995). Η ερμηνεία των ονείρων. Εκδόσεις Επίκουρος
