Ιστορία της μεταδομιστικής σκέψης
Ο μεταδομισμός αποτελεί ένα φιλοσοφικό-λογοτεχνικό ρεύμα που εκκολάφθηκε στην Γαλλία την περίοδο του 1960- 1970.Τα ευρύτερα καλλιτεχνικά και φιλοσοφικά ερεθίσματα του μεταμοντερνισμού και της μετανεωτερικότητας ενέπνευσαν σε μεγάλο βαθμό το ρεύμα της μεταδομιστικής σκέψης. Γενικά, επιχειρεί μία διαφοροποιητική ρήξη με τις αξιωματικές του στρουκτουραλισμού και το θεσιακό corpus του δυτικού διαφωτισμού, της φαινομενολογίας και του διαλεκτικού ορθολογισμού.
Αξίζει να επισημάνουμε, ότι το ρεύμα της μεταδομιστικής σκέψης δεν είναι δόκιμο να ερμηνεύεται και να αποκωδικοποιείται σαν μία ολιστική ντετερμινιστική θεωρητική συσσωμάτωση. Αντιστρατεύεται με άτακτη φυγόκεντρη διάθεση την μηχανική της συστηματοποίησης σε ένα ορισμένο σώμα ιδεών. Ομοίως, και την πάγια εννοιολογική της συγκρότηση στην ονοματοδοσία “μεταδομισμός”. Επομένως, αν θέλαμε να εξηγήσουμε διά στόματος του Λυοτάρ, θα λέγαμε:” Απλοποιώντας στο έπακρο, ορίζω την μεταμοντέρνα κατάσταση, ως τη δυσπιστία στις μεγάλες αφηγήσεις”. Αξίζει να συμπληρώσουμε ότι ο μεταδομισμός εμπεριέχει τις πειραματικές απρόσωπες ενικότητες αυτών που χρησιμοποίησαν την γραφή ως διακινδύνευση.
Πίσω από τη γενική απαίτηση για χαλάρωση και εφησυχασμό διακρίνουμε, εντούτοις, πολύ καθαρά τον ψίθυρο της επιθυμίας να ξαναρχίσει ο τρόμος για μια ακόμη φορά, να επαναδραστηριοποιηθεί η φαντασίωση του περικλεισμού της πραγματικότητας. Η απάντηση σ΄ αυτά είναι: να πολεμήσουμε το όλον, να δώσουμε μαρτυρία για το μη-αναπαραστάσιμο, να ενεργοποιήσουμε τις διαφορές, να σώσουμε την τιμή του ονόματος. Ζαν Φρανσουά Λυοτάρ.
Επιρροές και βασικοί εκπρόσωποι
Αρχικά, το σώμα της μεταδομιστικής σκέψης, δεν υπακούει στην γραμμικότητα αλλά περισσότερο στην ριζωματική τροχιά σκέψης (deleuze) και σε μία τοπολογία γλώσσας περισσότερο νομαδική. Ειδικότερα, την επηρέασε βαθύτατα η σύγχρονη ευρωπαϊκή φιλοσοφία. Πιο συγκεκριμένα, επιδραστικότατο ρόλο άσκησε η φιλολογική ποιητική του Νίτσε, οι σπινοζικές πραγματείες, ενώ δεν πρέπει να παραλείψουμε την διασύνδεση του χαϊντεγκεριανού μηδενισμού με την ντερινταϊνή αποδόμηση.
“Δεν υπάρχουν γεγονότα παρά μόνο ερμηνείες”
Φρίντριχ Νίτσε
“Το ναι ο Νίτσε το αντιπαραθέτει στο διαλεκτικό όχι- την κατάφαση στην διαλεκτική άρνηση, τη διαφορά, στην διαλεκτική αντίφαση- τη χαρά, την απόλαυση, στη διαλεκτικη εργασία- την ελαφρότητα, το χορό στην διαλεκτική βαρύτητα- την ωραία ανευθυνότητα, στις διαλεκτικές υπευθυνότητες.”
Ζιλ Ντελεζ,
Advertising
Ο Νίτσε και η φιλοσοφία.
Για να τηρήσουμε με συνέπεια την μοριακή σκέψη της γαλλικής φιλοσοφίας, στη θέση των βασικών θεμελιακών ιδεών, είναι αναγκαίο να προτάξουμε την απρόσωπη διαδρομή σκέψης καθενός από τους πειραματιστές της. Για τον λόγο αυτό, μερικά από τα πιο εμβληματικά πρόσωπα της γαλλικής μεταδομιστικής σκέψης είναι ο φιλόσοφος και κοινωνιολόγος Ζαν Φρανσουά Λυοτάρ, ο συγγραφέας και κριτικός Ρολάν Μπαρτ, και ο κοινωνιολόγος Ζαν Μποντριγιάρ. Παράλληλα, σπουδαίες περιπτώσεις διανοητών αποτελούν ο φιλόσοφος Ζακ Ντεριντά, ο ιστορικός της φιλοσοφίας Ζιλ Ντελεζ, και ο φιλόσοφος και συγγραφέας Μισέλ Φουκώ. Καθένας απ’ αυτούς ακολούθησε την δική του διανοητική περιπλάνηση και επιδόθηκε σε μία προσωπική συγγραφική και κειμενική διαπάλη με τα σημεία της γλώσσας, της αλήθειας, της εξουσίας, του υποκειμένου και της γραφής.
Κύρια σημεία της μεταδομιστικής σκέψης
Παρά τα ετερόκλητα στοιχεία των διανοητών, μπορεί να αποτυπωθεί σχηματικά το πλήθος των λόγων της μεταδομιστικής σκέψης. Αρχικά, μπορούμε να ισχυριστούμε ότι αμφισβητεί τις ολοποιητικές θεωρίες και δεν συνίσταται σε μία ενιαία ενότητα θεωρητικών αποφάνσεων. Διαφορετικά, την χαρακτηρίζει μία πολλαπλότητα ομιλιών, σημασιών εγκαινιάζοντας την πολυσημία και υπονομεύοντας επιδέξια την δυαδική σωσυριανή συστοίχιση σημαίνοντος-σημαινόμενου. Ταυτόχρονα, αναδεικνύει την γλώσσα όχι ως ένα κλειστό σύστημα σημείων ή ως ασυνείδητο (lacan) όπως διατυπώνουν οι στρουκτουραλιστές, αλλά το διέπει η ανοιχτότητα, η διαφωρά, η δυνητικότητα και η ενδεχομενικότητα των σημείων και των νοημάτων. Τα τελευταία, προκύπτουν κατά τρόπο μη γραμμικό στις δυνατότητες ενός κειμένου που συνδιαλέγεται με άλλα κείμενα (derrida).
Παράλληλα, αποσύρει από το προσκήνιο την αλήθεια και την ντετερμινιστική παράδοση του Διαφωτισμού. Ο μεταδομισμός κεντροθετεί τις έννοιες της επιθυμητικής ροής, του σώματος, της αποδόμησης, της μεταγλώσσας. Συγχρόνως, περιγράφει την κατάρρευση της αντικειμενικότητας και της διαλεκτικής και εστιάζει στον κατακερματισμό του υποκειμένου. Δηλαδή, πλησιάζει όχι προς την νιχιλιστικη εξαφάνιση, αλλά στην πολυατομική υπέρφυλη σχιζοφρένεια και στα διαδοχικά γίγνεσθαι. Ακόμη, αντιπαραβάλλει την κεντρικότητα της εξουσίας με την σποραδική διάχυση πολλαπλών κέντρων και λόγων εξουσίας. Ακόμη, αμφισβητεί την αλήθεια μίας προυπάρχουσας δομής γνώσης. Τέλος, καταγγέλλει και τον στείρο ετεροπροσδιορισμό του υποκειμένου από τις συγκειμενικές δικτυώσεις.
Η λέξη (ή φράση-λέξη) έχει νόημα μόνο τη στιγμή πού την ξεστομίζω. Δεν υπάρχει μέσα της άλλη πληροφορία πέρα απ’ αυτά πού δηλώνει άμεσα: καμιά διαφύλαξη, καμιά αποθήκευση νοήματος. Τα πάντα τα περιέχει η εκστόμιση: αφορά ένα “φραστικά τύπο”, πού όμως δεν αντιστοιχεί σε κανένα τυπικό’ τις συνθήκες υπό τις όποιες λέω σ’ αγαπώ δεν μπορούν να τις ταξινομήσουν: το σ’ αγαπώ είναι απερίσταλτο και απρόβλεπτο. Ρολάν Μπαρτ.
Έργο και συμβολή των στοχαστών της μεταδομιστικής σκέψης
Ζαν Φρανσουά Λυοτάρ
Ένας από τους σκαπανείς αυτού που συνηθίζουν να αποκαλούν μεταδομιστική σκέψη, είναι ο Ζαν Φρανσουά Λυοτάρ. Στο έργο του “Μεταμοντέρνα Κατάσταση” κάνει την τολμηρή διαπίστωση περί του τέλους των μεγάλων αφηγήσεων και των εξορθολογικών οραμάτων της ιστορικής πραγματικότητας. Αντ’ αυτού αναγνωρίζει ως επιθυμητές ιδιότητες τα ετερογενή γλωσσικά παιχνίδια που αντιγράφει από τον Βιντγκεστάιν, την νοηματική πολυμορφία και τις ελάσσονες αφηγήσεις. Ακόμη, παρατηρεί ότι η ουσία της γνώσης δεν παρουσιάζει ουδετερότητα αλλά την κατασκευάζουν οι κυβερνώσες συσχετίσεις της εξουσίας. Του μονοπωλεί το ενδιαφέρον το άρρητο στην γλώσσα και την τέχνη και το ακατανόητο. Μερικά από τα σπουδαιότερα έργα του είναι: Η Μεταμοντέρνα Κατάσταση, η Διχογνωμία, Λόγος Μορφή και Η φαινομενολογία.
Ρολάν Μπαρτ
Συνεχίζοντας, μία αρκετά δυναμική φιγούρα και ένας πολυδιάστατος διανοούμενος ο Ρολάν Μπαρτ. Ο Μπαρτ διεκδικεί θέση στις κυματώσεις και του δομισμού και του μεταδομισμού με πολύ πληθωρικό έργο. Το περιεχόμενο του, κεντροβαρίζει σε μία πρωτοποριακή λογοτεχνική κριτική ενώ αξιομνημόνευτη είναι η επέκταση του νιτσεϊκού αφορισμού του “θανάτου του θεού” στο πεδίο της λογοτεχνίας. Εκεί, καταγράφει το περίφημο δοκίμιο για τον θάνατο του συγγραφέα. Σ’ αυτό αποκαλύπτει την θέση της αποσύνθεσης του συγγραφικού υποκειμένου και της εξαφάνισης του κειμενικού νοήματος από την ερμηνευτική διεργασία του αναγνώστη. Αρθρογραφεί στο περιοδικό του Φίλιπ Σολέρ Tel Quel, ενώ παράλληλα εκδίδει πολύτιμα πονήματα. Μερικά από αυτά είναι: Τα αποσπάσματα του ερωτικού λόγου, η απόλαυση του κειμένου, Στοιχεία Σημειολογίας και το Μπλε είναι Φέτος στην Μόδα.
Ζαν Μποντριγιάρ.
Ο συγκεκριμένος αποτελεί έναν διάδοχο της άτυπης δεύτερης γενιάς των μεταδομιστών διανοούμενων. Ξεχώρισε για την σημαντική συμβολή και αναλύσεις του στα μέσα, στην σύγχρονη κουλτούρα και επικοινωνία. Κατασκεύασε έννοιες όπως η υπερπραγματικότητα, που την συνθέτουν προσομοιώσεις πραγματικοτήτων που προάγουν τα μέσα επικοινωνίας. Αυτή αφορά τις εικόνες και το θέαμα που μεταβάλλουν τον κόσμο του νοήματος και την σταθερά της ταξικής πάλης. Ανέλυσε διεξοδικά την καταναλωτική κοινωνία. ‘‘Η καταναλωτική κοινωνία συνιστά μία θεμελιώδη μετάλλαξη της οικολογίας του ανθρώπινου είδους, όπου όλα τα διέπει πια ο νόμος της ανταλλακτικής αξίας.” Πολύ γνωστά του βιβλία είναι τα: Ομοιώματα και Προσομοίωση, Η διαφάνεια του κακού, η καταναλωτική κοινωνία, η έκσταση της επικοινωνίας και πολλά ακόμη σπουδαία έργα. Ωστόσο, πολύ αργότερα ο Μποντριγιάρ εξέφρασε την δυσπιστία του στην ανατρεπτική προοπτική του μεταμοντερνισμού. Διαπίστωσε την διήθηση του ζητήματος της ταξικής πάλης και ακολούθησε μία πορεία απομάκρυνσης από την μεταδομιστική σκέψη.
Εμβληματικοί εκπρόσωποι
Ζακ Ντεριντά
Αξιοσημείωτη είναι η συνεισφορά του έργου και των ριζοσπαστικών ιδεών του Ζακ Ντεριντά. Αρχικά, εντάσσεται στην δεύτερη γενιά των εκφερόντων στοιχεία της μεταδομιστικής σκέψης. Η σκέψη του Ζακ Ντεριντά επινόησε την ανατρεπτική στρατηγική της αποδόμησης. Αυτή, συντελείται με την παρεμβολή των αποδομητικών εργαλείων του αρχι-ίχνους, της διαφωράς και της επαναληψιμότητας. Η αποδόμηση, αποδιαρθρώνει ακαριαία το σταθερό κειμενικο συγκείμενο. Ανακαλύπτει ότι οι λέξεις αποτελούν ίχνη που το νόημα τους το διαπερνά η δυνητική σημασία άλλων ιχνών. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα, η εκβολή ενός παραγόμενου νοήματος να διολισθαίνει δια της διαφωράς σε παιχνίδια διαφορών. Έτσι, τα ίχνη καθιστούν τα κείμενα ατελή, αναποκρίσιμα και αναποφάνσιμα και άρα κατά πολλαπλό τρόπο νοηματοτοδημένα.
Για αυτό και ο ίδιος ο Ντεριντά απέφυγε μέχρι τέλους να κατατάξει την αποδόμηση. Η στρατηγική αυτή άσκησε μεγάλη επιρροή στην λογοτεχνική θεωρία, την αρχιτεκτονική και την διαδρομή της φιλοσοφίας. Μερικά από τα σπουδαιότερα πονήματά του είναι: “Περί Γραμματολογίας”, “Τα φαντάσματα του Μαρξ”, “Η γραφή και η διαφορά”, “Η φωνή και το φαινόμενο”.
Ζιλ Ντελέζ.
Μία εξίσου καθοριστική φωνή της μεταδομικής σκέψης βρίσκει ταύτιση στον ιστορικό φιλοσοφίας Ζιλ Ντελέζ. Η φυσιογνωμία του Ζιλ Ντελεζ, δεν μπορεί ακριβώς να ταυτοποιηθει με το ρεύμα του μεταδομισμού, αλλά παρήγε πολύτιμο έργο. Το γνωστότερο πόνημά του είναι το μανιφέστο του Αντι-Οιδίποδα, το οποίο σηματοδοτεί μία ρήξη με όλα τα υπάρχοντα και σύγχρονα συστήματα παραγωγής γνώσης και εξουσίασης όπως η ψυχανάλυση, η διαλεκτική και η πολιτική.
Ο Ντελέζ αποδίδει μεγάλη σημασία στην δημιουργία εννοιών που επιχειρεί η φιλοσοφία, την οποία χαρακτηρίζει δημιουργική πράξη.
Μερικές έννοιες που ο ίδιος επινόησε είναι η σχιζο-ανάλυση, ως αντι-πρόταγμα στην φροϋδική ψυχανάλυση που καταγγέλλει το οιδιπόδειο σύμπλεγμα. Η σχιζο-ανάλυση, βάζει στον πυρήνα της φιλοσοφίας την επιθυμία ως παραγωγική μηχανή που γεννά επιθυμητικές ροές. Αυτές, μέσω των νομαδικών γίγνεσθαι, των γραμμών διαφυγής, ωθούν στην ανακάλυψη του χωρίς όργανα σώματος (αρτώ). Τα πιο χαρακτηριστικά του έργα είναι: “Η διαφορά και επανάληψη”, “Καπιταλισμός και Σχιζοφρένεια”. Τέλος, τα “ο Νίτσε και η φιλοσοφία”, Η Λογική του Νοήματος και το “Τι είναι φιλοσοφία.”
Μισέλ Φουκώ.
Η πιο επιβλητική παρουσία στον χώρο της μεταδομικής σκέψης, δεν θα μπορούσε να είναι άλλος από τον συγγραφέα Μισέλ Φουκώ. Έγραψε πολυάριθμες πραγματείες που δεν τις ταξινόμησε ένα ορισμένο σύστημα σκέψης. Αντιθέτως, εφηύρε τρόπους και εργαλεία διερεύνησης του εξουσιαστικού μορφώματος του λόγου (discourse). Ταυτόχρονα, κατέδειξε τους θεσμούς και την γνώση ως μηχανισμούς καταπίεσης της υποκειμενικής ελευθερίας . Επίσης, μελέτησε διεξοδικά τα φαινόμενα της τρέλας, της σεξουαλικότητας, της πειθαρχικής εξουσίας. Εισήγαγε τις θεμελιώδεις έννοιες όπως την βιοπολιτικη και την βιοεξουσία. Με βάση αυτές, δεν δίστασε να διατυπώσει ότι το υποκείμενο και η αλήθεια είναι προϊόν των συσχετίσεων της εξουσίας και των ιστορικών συγκειμένων. Οι πιο εμβληματικές πραγματείες του είναι: “Η ιστορία της τρέλας”, Η αρχαιολογία της γνώσης”, η Ιστορία της σεξουαλικότητας”. Αλλά και “Επιτήρηση και τιμωρία”, ” Η γέννηση της βιοπολιτικής”.
Μεταδομιστική Εμφυλοσοφία
Καταλήγοντας, αξίζει να αναφερθεί ότι η μεταδομιστική σκέψη γονιμοποίησε αναμφίβολα την φεμινιστική σκέψη και γραφή. Ειδικότερα, η έννοια του Ντελέζ περί του γίγνεσθαι-γυναίκα και της ανάδειξης της επιθυμίας ως υπέρφυλης συγκρότησαν ισχυρό διάβημα για την γυναικεία γραφή και χειραφέτηση. Ταυτόχρονα, θεμελιώδης είναι η επιρροή του Ζακ Ντεριντά μέσω της αποδόμησης, που επιχειρεί την ανατροπή του φαλλογοκεντρισμού. Με άλλα λόγια, της πατριαρχικής μηχανής παραγωγής νοήματος που παγιδεύει την θηλυκή γραφή. Μερικές από τις πιο επιφανείς γυναίκες της θηλυκής μεταδομιστικής γραφής είναι η Ελέν Σιξού, η Λις Ιριγκαρέ, η Ρόζι Μπραιντότι. Ακόμη, η Τζούλια Κρίστεβα, η Γκαγιάτρι Σπίβακ και Τζούντιθ Μπάτλερ. Κλείνοντας, η μεταδομιστική σκέψη είναι τα πρόσωπα της που έφεραν την διάρρηξη των κανονισμών σε πολλαπλά επιστημονικά πεδία, ο καθένας με τους δικούς του απρόσωπους ελιγμούς σκέψης και γραφής.
Βιβλιογραφία:
Taylor, J. (2015). Poststructuralism. Ανάκτηση από Scholarship and Speculation.com (03-06-2025)
Γαλανόπουλος, Α. (2018). Ο Μισέλ Φουκώ και η θεώρηση της εξουσίας. Ανάκτηση από toperiodiko.gr (04-06-2025)
Lyotard, J-F. (2008). Η μεταμοντέρνα κατάσταση, Αθήνα 2008, Εκδόσεις Καστανιώτης(03-06-2025)
Barthes, R. Η απόλαυση του κειμένου (2022), Αθήνα 2022, εκδόσεις Κέδρος (02-06-2025)
Παππάς, Γ.(2021) Ζαν Μποντριγιάρ: Η νέα εποχή ή το τέλος της Αριστεράς. Ανάκτηση από thinkalternative.gr (05-06-2025)
Derrida, J. (1990) Περί γραμματολογίας. Αθήνα. Εκδόσεις Γνώση (05-06-2025)
Deleuze. G.(2016) Καπιταλισμός και Σχιζοφρένεια. Ο Αντι-Οιδίποδας. Αθήνα 1981. Εκδόσεις Πλέθρον (04-06-2025)
Deleuze, G. (2002) Ο Νίτσε και η Φιλοσοφία. Αθήνα 2002. Εκδόσεις Πλέθρον (04-05-2025)
