Η κοινωνική πραγματικότητα τον 19ο αιώνα
Ο Ρεαλισμός απομακρύνει το υπερβατικό στοιχείο.
Την περίοδο μετά το τέλος της αυτοκρατορίας του Ναπολέοντα στη Γαλλία, η αστική τάξη αναλαμβάνει σταδιακά τα ηνία της εξουσίας. Απόρροια αυτής της μετάβασης είναι και ο βαθμιαίος εκδημοκρατισμός του δημόσιου βίου. Στο νέο πλαίσιο αυτό που διαμορφώνεται ενδυναμώνουν οι φιλελεύθερες απόψεις των αστών σε σχέση με την ισονομία και την αξιοκρατία στο κοινωνικό γίγνεσθαι. Παράλληλα, στον δυτικό κόσμο σημειώνεται σημαντική ανάπτυξη στους κλάδους του εμπορίου, της βιομηχανίας και της τεχνολογίας. Έτσι, η εξέλιξη της διανόησης σε συνδυασμό με την επιστημονική πρόοδο επαναπροσδιορίζει τη θέση του ανθρώπου στον φυσικό κόσμο. Παράλληλα, οι κοινωνίες απομακρύνονται, επίσης σταδιακά από τον θρησκευτικό μυστικισμό που μέχρι πρότινος επικρατούσε.
Το πνεύμα του Ρεαλισμού
Η νατουραλιστική και η ακαδημαϊκή σχολή
Οι κοινωνικο-πολιτικοί αυτοί μετασχηματισμοί οδηγούν τους Γάλλους στην αποδοχή του υλισμού ως νέα αξία, μακριά από το έντονο συναίσθημα και την καλλιτεχνική ευαισθησία του ρομαντικού πνεύματος. Οι ζωγράφοι της εποχής αναζητούν πλέον, την ρεαλιστική απόδοση της πραγματικότητας. Επιλέγουν να απεικονίσουν φυσικά τοπία, ανθρώπους στην καθημερινότητά τους κλπ. χωρίς την ένταση που προκαλεί το συναίσθημα.
Εντούτοις, από τα μέσα του 19ου αιώνα συναντώνται δύο τάσεις στη γαλλική ζωγραφική. Η νατουραλιστική και η ακαδημαϊκή. Οι δύο αυτές σχολές μέσω του Ρεαλισμού αναπαριστούν τον πραγματικό κόσμο. Οι ακαδημαϊκοί επιλέγουν θεματολογία σχετική με τη μυθολογία και την ιστορία, ενώ οι νατουραλιστές προτιμούν θέματα σχετικά με τον απλοϊκό βίο των ανθρώπων της υπαίθρου, την καθημερινότητα της γαλλικής κοινωνίας και τα φυσικά τοπία. Ουσιαστικά, η στροφή του ενδιαφέροντος των καλλιτεχνών προς ένα διαφορετικό μοντέλο διαβίωσης, μάλλον υποκρύπτει μια αντίδραση προς το αστικό μοντέλο ζωής του σύγχρονου ανθρώπου. Ίσως, μια τάση φυγής προς τη φύση και την απλή ζωή στην ύπαιθρο.
Ο καλλιτέχνης της εποχής, λοιπόν, απομακρύνεται από την ποιητική πρόσληψη της πραγματικότητας που προτάσσει ο Ρομαντισμός. Έτσι, απελευθερώνεται από την «συναισθηματική», ρομαντική επιτήδευση και βιώνει την αισθητική εμπειρία του υλικού κόσμου στο έπακρο. Άξιο αναφοράς είναι πως η φιλοσοφική βάση πάνω στην οποία στηρίζονται οι ρεαλιστές, είναι ο θετικισμός. Σύμφωνα με τη θεωρία του θετικισμού, αληθές είναι μόνο ότι μπορεί να επαληθευθεί εμπειρικά. Αλήθεια είναι, λοιπόν, η ορθολογική/αντικειμενική ανάλυση των αισθητηριακών προσλήψεων της πραγματικότητας, μακριά από την υποκειμενική ανάγνωσή της ή την υπερβατική ερμηνεία της.
Η τέχνη του ρεαλισμού μέσα από τον Κουρμπέ (1819-1877).
Ο Γκυστάβ Κουρμπέ (Gustav Courbet) Γάλλος ρεαλιστής ζωγράφος του 19ου αιώνα, στην ατομική έκθεσή του, με τίτλο «Ο ρεαλισμός, G. Courbet» το 1855, στο Παρίσι, αναφέρει πως στόχος του είναι να απεικονίσει τη φύση όπως ακριβώς είναι. Για τον Κουρμπέ ο δημιουργός στο έργο του πρέπει να εκφράζει το δικό του αισθητικό βίωμα και να αποτυπώνει την προσωπική του εμπειρία. Και όχι να ακολουθεί τις συμβάσεις που ορίζουν οι πολιτιστικές μνήμες, η παράδοση, όλοι οι άλλοι, δηλαδή πέραν του ιδίου.
Ένα αντιπροσωπευτικό έργο της ζωγραφικής του Ρεαλισμού
Η «Κηδεία στην Ορνάν»
Ο πίνακας του Κουρμπέ η «Κηδεία στην Ορνάν» του 1849-1850, είναι ένα αντιπροσωπευτικό έργο του κινήματος του Ρεαλισμού. Ο ζωγράφος επιλέγει να αποτυπώσει ένα στιγμιότυπο, μια κοινωνική συνάθροιση που διαδραματίζεται στην ύπαιθρο. Πρόκειται για ένα γεγονός, μάλλον συνηθισμένο που συναντάει κανείς στις ανθρώπινες κοινωνίες. Αποστρέφεται το υψηλό, μνημειακό ύφος του Ρομαντισμού, όπως για παράδειγμα το έργο η «Σχεδία της Μέδουσας» του 1819, του Ζερικώ (Théodore Géricault). Η «Κηδεία στην Ορνάν» αναφέρεται στην ταφή ενός προσώπου του στενού οικογενειακού κύκλου του καλλιτέχνη στον τόπο καταγωγής του. Ο ζωγράφος, φαίνεται να απευθύνεται στη λαϊκή και όχι στην αστική άρα και εύπορη τάξη. Ο Κουρμπέ, άλλωστε προέρχεται από τα κατώτερα κοινωνικά στρώματα και έχει περιφρονηθεί και απαξιωθεί από το καλλιτεχνικό κατεστημένο.
Η σύνθεση του έργου δεν είναι περίπλοκη. Αντίθετα, πρόκειται, μάλλον για μια απλή σύνθεση χωρίς σταθερό κέντρο, εφόσον δίνει την εντύπωση ότι μετατοπίζεται διαρκώς. Οι άνθρωποι μοιάζουν να κινούνται συνεχώς. Σαν να έχουν ρυθμό, μια αδιάκοπη κινητικότητα, ενώ ο κάθε παρευρισκόμενος αντιμετωπίζει το δυσάρεστο γεγονός με διαφορετικό τρόπο. Μια ευκαιρία για κοινωνική επαφή φαίνεται να είναι ο θάνατος και ο τελευταίος αποχαιρετισμός του αγαπημένου προσώπου. Οι κοινωνικές ανισότητες δεν χωρούν στο ρεαλιστικό έργο αυτό, εφόσον ο κόσμος προέρχεται από όλες τις τάξεις. Μπορεί κανείς να διακρίνει τον κλήρο, κατοίκους του χωριού, αξιωματούχους. Τέλος, η παλέτα των χρωμάτων που χρησιμοποιεί ο Κουρμπέ είναι περιορισμένη και κυριαρχούν στον πίνακα οι σκούρες αποχρώσεις. Ίσως με τις χρωματικές επιλογές του αυτές ο ζωγράφος της τέχνης του Ρεαλισμού επιχειρεί να αποτυπώσει τη μονοτονία, την ηχηρή απουσία του δράματος και την έλλειψη των εντάσεων που χαρακτηρίζουν την απλή ζωή στην επαρχία.
Αναφορές
Εμμανουήλ, Μ., Πετρίδου, Β., Ιστορία των Τεχνών στην Ευρώπη, Τόμος Β’, Εικαστικές Τέχνες στην Ευρώπη από τον 18ο ως τον 20ο αιώνα, Ε.Α.Π., Πάτρα 2008.
Argan, Giulio Carlo, και Oliva, Achile Bonito, Η μοντέρνα τέχνη, 1770-1970. Η τέχνη στην καμπή του 21ου αιώνα, μτφρ. Παπαδημήτρη Λίνα, Ηράκλειο, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 2014.
Hobsbawm Eric J., Η Εποχή του Κεφαλαίου, 1848-1875, μτφ. Δημοσθένης Κούρτοβικ, Αθήνα 2012.
Honour, H. – Fleming, J., Ιστορία της Τέχνης, μτφρ. Ανδρέας Παππάς, Αθήνα, Υποδομή, 1998 (πρώτη έκδοση: 1984).
Hauser, Α., Κοινωνική Ιστορία της Τέχνης, Νατουραλισμός, Ιμπρεσιονισμός, Κινηματογράφος, μτφρ. Τάκης Κονδύλης, τόμος 4, Κάλβος, Αθήνα, 1998.
