Τον τελευταίο καιρό έχει ξεκινήσει για μία ακόμα φορά, μία συζήτηση σε πιο πλατιές πληθυσμιακές μάζες σχετικά με ερωτήματα όπως τι είναι τέχνη και πως μπορεί αυτή να οριστεί, μα και από ποιον και γιατί! Ο λόγος που έφεραν αυτά τα ερωτήματα στην επικαιρότητα και όπως είπαμε συζητιούνται από περισσότερους ανθρώπους απ’ ότι συνήθως είναι η γνωστή φαντάζομαι πλέον στους περισσότερους “χρυσή” μπανάνα κολλημένη στο τοίχο, αξίας 120.000 δολαρίων, του Maurizio Cattelan.
Κάπως έτσι μου ήρθε και εμένα η ιδέα να ασχοληθώ και να σας παρουσιάσω ακόμα ένα έργο το οποίο προκάλεσε με την παρουσία του, ένα πρωτοποριακό έργο, θα έλεγα περισσότερο από ότι του Cattelan, μιας και σύστησε στον κόσμο νέες αντιλήψεις περί τέχνης και αισθητικής, σε μία κοινωνία σαφώς πιο συντηρητική ακόμα και στο χώρο των τεχνών, αντιλήψεις οι οποίες ήταν κάτι παραπάνω από προκλητικές με τις αναμενόμενες επιθετικές αντικρούσεις αυτών… Τα υπόλοιπα θα τα δούμε παρακάτω αλλά ας σας συστήσω με το έργο, αγαπητέ αναγνώστη από εδώ το “Fountain” του Marcel Duchamp ένα πρώην ουρητήριο και εδώ και αρκετά χρόνια ένα από τα πιο σημαντικά έργα τέχνης στο κόσμο.
Πριν όμως δούμε την ιστορία του και πως επηρέασε τη σύγχρονη τέχνη δέον θα ήταν να γνωρίσουμε το δημιουργό του. Ο Marcel Duchamp γεννήθηκε το 1887 στο βόρεια της Γαλλίας και συγκεκριμένα στο Μπλένβιλ-Κρεβόν. Σε μία οικογένεια από την οποία είχαν κάνει την εμφάνιση τους κι άλλοι καλλιτέχνες όπως ο παππούς του ο οποίος ήταν ζωγράφος αλλά και τα τέσσερα συνολικά από τα έξι αδέλφια της οικογένειας του Duchamp. Ήδη από την εφηβεία παρουσιάζει τις πνευματικές και καλλιτεχνικές του ανησυχίες, διαβάζει ποίηση και φιλοσοφία, καθώς ασχολείται και με την ζωγραφική. Επισκέπτεται το Παρίσι, στο οποίο εξοικειώνεται με τις τεχνοτροπίες, ενώ γίνεται και φανατικός σκακιστής. Ο Duchamp ήταν ένας “ακραίος” αμφισβητητής κι αυτό είχε ξεκινήσει να φαίνεται πριν βρεθεί να φλερτάρει και να πρωτοπορεί στο κίνημα του Dada, χωρίς ωστόσο να αποτελεί ξεκάθαρα μέρος του.
Κυρίαρχο κίνημα εκείνη την εποχή ήταν ο κυβισμός με τον Πικάσο και τον Μπρακ να κάνουν τις πιο χαρακτηριστικές εισηγήσεις με τα έργα τους. Καθώς το κίνημα εξελισσόταν, δημιουργήθηκαν και κάποιοι κανόνες περί “ορθής” δημιουργίας κυβιστικών έργων. Έτσι απαγορεύτηκαν ως κακότεχνα, κυβιστικά έργα τα οποία περιείχαν γυμνό και ήταν εν κινήσει οι μορφές. Τότε ήταν που ο Duchamp ζωγράφισε το δικό του κυβιστικό έργο “Γυμνό που κατεβαίνει μια σκάλα”. O Duchamp κατάφερε να πλήξει τότε τους παραδοσιακούς-συντηρητικούς, τους κυβιστές μα και το κοινό, με διαφορετικό τρόπο τον καθένα. Οι συντηρητικοί το απέρριψαν ως αποτρόπαιο, αφού θεωρούσαν το γυμνό σαν κάτι το τέλειο, το ιδανικό, ενώ σε αυτή τη γυμνή μορφή δε διαφαίνεται μέσα από τις πολυεπίπεδες σχηματοποιήσεις πουθενά το γυμνό. Προκάλεσε και μία σχετική σύγχυση και δυσφορία στο κοινό, κάνοντας το να μη μπορεί να καταλάβει εάν πρόκειται για άνδρα ή γυναίκα, αφού τα γενετικά όργανα δεν εμφανίζονται κάπου. Επιπλέον ήταν κι αυτή η κοινότυπη λειτουργία που είχε η μορφή, απλά κατέβαινε μία σκάλα…τι βλασφημία!
Οι κυβιστές πάλι δεν ήταν ιδιαίτερα ενθουσιασμένοι με το έργο, αφού παρέβαινε τους κανόνες που είχαν θεσμοθετήσει. Είναι ένα γυμνό που βρίσκεται σε κίνηση αντί σε ακινησία κι ενώ θα έπρεπε να το βλέπουμε από διαφορετικές οπτικές το βλέπουμε να κινείται από μόνο μία. Ο Duchamp με όλη αυτή την συζήτηση ήταν πλήρης, γιατί είχε καταφέρει να κάνει αυτό που ήθελε, να απορρίψει και να αμφισβητήσει τα παραδοσιακά όρια του κυρίαρχου κινήματος. Στη συνέχεια, ζωγράφισε κι άλλα παρόμοια κυβιστικά έργα. Όμως, βλέποντας την γενική εικόνα, κατάλαβε ότι έπρεπε να βάλει ερωτηματικά στα γενικά στεγανά της τέχνης. Κάπως έτσι οδηγήθηκε και στην παρουσίαση του “Fountain”. Όταν ξέσπασε ο Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος, ο Duchamp κρίθηκε ακατάλληλος για να σταλεί στο μέτωπο. Ο ίδιος στην θέση του διαρκώς απολογουμένου για το λόγο απουσίας του από το πολεμικό πεδίο, έλεγε ότι έφταιγε κάποιο καρδιακό πρόβλημα. Ωστόσο ο λόγος μάλλον ήταν ψυχολογικός. Όντας σ’ αυτή την δυσχερή θέση, αποφάσισε να φύγει το καλοκαίρι του 1915 για τη Νέα Υόρκη.
Το 1917 οι Η.Π.Α μπαίνουν στο πόλεμο και ο ίδιος φεύγει για μία ακόμα φορά μακριά του με κατεύθυνση αυτή τη φορά το Μπουένος Άιρες. Με το τέλος του πολέμου, ο Duchamp γυρίζει στην πατρίδα του. Εκεί βρέθηκε να “φλερτάρει” με το κίνημα Dada, με ανθρώπους οι οποίοι πνιγμένοι από την αηδία και τη σαθρότητα του πολέμου, απέρριπταν τις συμβάσεις και τους κανόνες και εναντιώνονταν στην τέχνη. Θα μπορούσαμε να τους χαρακτηρίσουμε αντί-καλλιτέχνες. Για τον Duchamp αναφέρω ότι φλέρταρε με το κίνημα Dada κι όχι ότι πρωτοστάτησε ή ενσωματώθηκε με αυτό, γιατί ο ίδιος απέρριπτε τα κινήματα ακριβώς επειδή ήταν κινήματα. Αυτό όμως δεν τον εμπόδισε να δημιουργήσει δύο από τα χαρακτηριστικότερα έργα του Ντανταϊσμού. Το “Fountain” και μία παρωδία της Μόνα Λίζα, παίρνοντας μία κάρτα της σχεδίασε μουστάκι και μούσι κι έγραψε στο κάτω περιθώριο “L.H.O.O.Q.”, που στα γαλλικά διαβάζεται “Elle a chaud au cul”, δηλαδή “την τρώει ο κώλος της”.
Μεταξύ άλλων, οι Ντανταϊστές ήταν ενάντια στην βιαιότητα και την αθλιότητα του πολέμου καθώς και σε οποιασδήποτε συνθήκη μπορούσε να αποτελέσει κάποια διανοητική “τσιμεντοποίηση”, οποιαδήποτε αγκύλωση ή “θεσμοθετημένο” όριο τόσο στη τέχνη όσο και στην απλή καθημερινή ζωή. Για το όνομα δεν υπάρχει βεβαιότητα όσον αφορά την προέλευση του. Μερικοί πιστεύουν ότι προέρχεται από τη διπλή ρουμανική κατάφαση (da da), ενώ άλλοι, σύμφωνα με μια άλλη εκδοχή, θεωρούν ότι είναι απλά μία λέξη δίχως νόημα. Πρόκειται, όπως παρουσιάζεται, ως ένα κίνημα αντί-τέχνης το οποίο έχει στόχο την αποδέσμευση του ανθρώπου, γενικά αλλά και ειδικά από την ιδεοληπτική ανάγνωση της ιστορίας, τις υπάρχουσες θεωρίες περί τέχνης μα και την τελική παροχή ελευθερίας του ανθρώπου από το περιβάλλον. Δε πρέπει να ξεχνάμε ότι επρόκειτο για ένα κίνημα αρκετά “επιθετικό” που επιζητούσε την καταστροφή και τον μηδενισμό ακολουθώντας διαδρομές του παραλογισμού.
Τώρα αφού ξέρουμε με ποιον άνθρωπο έχουμε να κάνουμε ας δούμε και το έργο για το οποίο αφιερώνεται το σημερινό άρθρο. H “Κρήνη” ή αλλιώς “Fountain” του Duchamp είναι ένα από τα έργα τέχνης τα οποία ονομάζουμε “readymades” , δηλαδή αντικείμενα καθημερινής χρήσης που έχουν ληφθεί και έχουν τροποποιηθεί ή επαναπροσδιοριστεί για να λειτουργήσουν ως έργα τέχνης. Το συγκεκριμένο ήταν ένα πορσελάνινο ουρητήριο, το οποίο ο Duchamp το υπέγραψε ως “R. Mutt” -πιθανότατα το όνομα κάποιου υδραυλικού- και σημείωσε πάνω το έτος “παραγωγής” αυτού, δηλαδή 1917. Εν τω μεταξύ, ήδη από το 1916 ιδρύεται στη Νέα Υόρκη ο Σύλλογος Ανεξάρτητων Καλλιτεχνών με σκοπό την οργάνωση εκθέσεων έργων τέχνης όμως με έναν διαφορετικό τρόπο απ’ ότι οι άλλες εκθέσεις. Δεν θα υπήρχαν κριτικές επιτροπές, δεν θα υπήρχαν βραβεία αλλά θα ήταν και ανοιχτή σε όλους τους καλλιτέχνες, αφού πλήρωναν μία συνδρομή των 6 δολαρίων.
Το 1917, ο Marcel Duchamp παρουσιάζει στην επιτροπή επιλογής των έργων της ετήσιας έκθεσης των Ανεξάρτητων Καλλιτεχνών της Νέας Υόρκης την “Κρήνη”, ένα έργο τέχνης που έμελλε να στιγματίσει της ιστορία της τέχνης. Το έργο προκαλεί τεράστιες αντιδράσεις και τελικώς λαμβάνεται η απόφαση να μην εκτεθεί, παρά την εκπλήρωση όλων των κανόνων του καταστατικού του συλλόγου, οι οποίοι δεν είχαν καταπατηθεί. Η φιλολογία που σύντομα δημιουργήθηκε γύρω από την “Κρήνη” πήρε μυθικές διαστάσεις, με αποτέλεσμα λίγους μήνες αργότερα να εκτεθεί στην φημισμένη γκαλερί Alfred Stieglitz στη Νέα Υόρκη. Οι “Ανεξάρτητοι” καλλιτέχνες, ωστόσο, δεν γνώριζαν ότι πίσω από αυτό το χυδαίο, για αυτούς, δημιούργημα ήταν ο Marcel Duchamp, μέλος κι εκείνος της διοικητικής επιτροπής της Αμερικανικής Ένωσης Ανεξάρτητων Καλλιτεχνών. Την επόμενη ημέρα ο Marcel Duchamp παραιτήθηκε από την επιτροπή διαμαρτυρόμενος για την απόρριψη του έργου.
Στην ερώτηση “είναι αυτό τέχνη;” η οποία τέθηκε στο τραπέζι με αφορμή το έργο, προς υπεράσπιση της “Κρήνης” διαβάζουμε τα κάτωθεν: «Λένε ότι όποιος καλλιτέχνης πληρώσει έξι δολάρια μπορεί να εκθέσει. Ο κ. Ρίτσαρντ Ματ έστειλε μια «Κρήνη». Χωρίς συζήτηση αυτό το αντικείμενο εξαφανίστηκε και δεν εκτέθηκε ποτέ. […] Κάποιοι υποστήριξαν ότι ήταν ανήθικο, χυδαίο. Άλλοι, ότι ήταν κλοπή, απλή δουλειά υδραυλικού. Τώρα, η κρήνη του κ. Ματ δεν είναι ανήθικη, αυτό είναι παράλογο, πιο πολύ από ότι είναι ανήθικη μια μπανιέρα. Αν ο κ. Ματ την έφτιαξε με τα ίδια του τα χέρια δεν έχει καμία σημασία. Την επέλεξε. Πήρε ένα συνηθισμένο αντικείμενο της ζωής, το τοποθέτησε έτσι ώστε η πρακτική του σημασία εξαφανίστηκε με τον νέο τίτλο και τη νέα οπτική γωνία, και δημιούργησε μια νέα σκέψη για αυτό το αντικείμενο».
Η επίδραση της “Κρήνης” θα λέγαμε είναι κάπως δυσνόητη, μιας και δε μπορούμε να αντιληφθούμε το πλήρες εύρος της. Ερωτήματα όπως, το πως γίνεται ένα αντικείμενο απλό και καθημερινό, μέσω μίας ονοματοδοτικής διαδικασίας να αναγάγεται σε έργο υψηλής ποιότητας με μία επίδραση στην ιστορία τέχνης, η οποία σπάνια εντοπίζεται και σε συνδυασμό με με μία πράξη αμφισβήτησης να μας παράγει ένα από τα σημαντικότερα τέχνεργα του ανθρώπινου πολιτισμού, είναι μάλλον δύσκολo να απαντηθούν. Κι αν σε κάποιους- δίχως άδικο- φαίνεται παράλογο ότι θα πρέπει να ξέρουν ότι τον Δεκέμβριο του 2004, η “Κρήνη” του Duchamp ψηφίστηκε ως το πιο σημαντικό έργο τέχνης του 20ου αιώνα από 500 επιλεγμένους Βρετανούς επαγγελματίες του χώρου της τέχνης. Τη δεύτερη θέση κατέλαβε ο Πικάσο με τις Δεσποινίδες της Αβινιόν(1907) και τη τρίτη θέση ο Andy Warhol με το “δίπτυχο της Marilyn” (1962). Σίγουρα έχει το ενδιαφέρον του η δήλωση του ίδιου του καλλιτέχνη για την πορεία που ακολούθησε το έργο. Ο ίδιος είπε «Τους πέταξα το ουρητήριο στα μούτρα ως πρόκληση και αυτοί τώρα το θαυμάζουν για την αισθητική του ομορφιά». Η εφημερίδα Independent σε άρθρο της τον Φεβρουάριο του 2008 ότι με αυτό του το έργο, ο Duchamp δημιούργησε την αποκαλούμενη εννοιολογική τέχνη και “ανέστειλε για πάντα την παραδοσιακή σχέση μεταξύ της εργασίας του καλλιτέχνη και της αξίας του έργου”.
Η πρωτότυπη «Κρήνη» καταστράφηκε ή χάθηκε κάτω από αδιευκρίνιστες μάλλον τις ημέρες της έκθεσης, χωρίς να είμαστε σίγουροι. Ο Duchamp πάντως την αντικατέστησε με έξι ή και παραπάνω πανομοιότυπα αντίγραφα το 1964. Στις 17 Νοεμβρίου 1999, ένα “γνήσιο αντίγραφο” της “Κρήνης” πωλήθηκε στο Sotheby’s της Νέας Υόρκης για $ 1.762.500 στον Δημήτρη Δασκαλόπουλο , ο οποίος δήλωσε ότι το έργο “Fountain” αντιπροσώπευε «την προέλευση της σύγχρονης τέχνης ».
Ηλεκτρονικές πηγές:
“How Duchamp’s Urinal Changed Art Forever” ανακτήθηκε από www.artsy.net
“MARCEL DUCHAMP” ανακτήθηκε από www.tovima.gr
“Η κρήνη [Fountain] του Marcel Duchamp. Μα είναι αυτό τέχνη;” ανακτήθηκε από notaeaesthaeticae.blogspot.com
“Fountain (Duchamp)” ανακτήθηκε από en.wikipedia.org
Βιβλιογραφία:
Gombrich, E. H.(1998). Το χρονικό της τέχνης
