Ήταν λίγο μετά τις δύο τα ξημερώματα της 8ης Δεκεμβρίου όταν από τη νησίδα Φαλκονέρα έφτασε το πρώτο σήμα κινδύνου, για ένα από τα πιο συγκλονιστικά ναυτικά δυστυχήματα της χώρας, ενώ το οχηματαγωγό Ηράκλειον πάλευε με τα κύματα. Επτά λεπτά αργότερα ακολούθησε το απελπισμένο μήνυμα SOS ”Βυθιζόμεθα’‘, που χάθηκε αμέσως μετά στη σιωπή προκαλώντας αναστάτωση τόσο στο κέντρο επιχειρήσεων του λιμεναρχείου, όσο και στον σταθμό της Λούτσας που συνέλαβε τα μηνύματα χωρίς όμως να λάβει ποτέ απάντηση στις συνεχείς κλήσεις. Το ναυάγιο της Φαλκονέρας αποδείχθηκε μια αδιανόητη τραγωδία, καθώς ένα πλοίο σαράντα χιλιάδων τόνων χάθηκε μέσα σε ελάχιστο χρόνο.
Το δραματικό σήμα που προανήγγειλε την τραγωδία
Λίγο μετά τις δύο τα ξημερώματα το οχηματαγωγό Ηράκλειον εκπέμπει το πρώτο σήμα κινδύνου από τη θαλάσσια περιοχή της Φαλκονέρας και επτά λεπτά αργότερα ακολουθεί το δεύτερο με την καθοριστική φράση SOS βυθιζόμεθα. Στις επανειλημμένες κλήσεις των σταθμών δεν υπάρχει καμία απάντηση, καθώς το πλοίο έχει ήδη σιγήσει. Το κέντρο επιχειρήσεων του λιμεναρχείου και ο σταθμός της Λούτσας λαμβάνουν τα σήματα αλλά γρήγορα αντιλαμβάνονται ότι το Ηράκλειον δεν ανταποκρίνεται πια. Με το πρώτο φως της ημέρας, ένα ακόμη μήνυμα πέφτει στα ακουστικά του ασυρμάτου, δίνοντας το ακριβές στίγμα της βύθισης 36 μοιρών 52 βόρειο και 24 μοιρών 8 ανατολικό και λειτουργεί σαν προλογική επιβεβαίωση της τραγωδίας. Αυτό το δραματικό σήμα πυροδοτεί άμεσα τον συναγερμό στο Υπουργείο Εμπορικής Ναυτιλίας, το οποίο διατάζει όλα τα διαθέσιμα μέσα να κινητοποιηθούν για τη διάσωση των επιβατών, ενώ η είδηση μεταδίδεται γρήγορα στα πρακτορεία και στα ραδιόφωνα της χώρας.
Το οχηματαγωγό εκτελούσε τη γραμμή Χανιά-Πειραιάς και εξυπηρετούσε το συγκεκριμένο δρομολόγιο επί δύο έτη. Η νήσος Φαλκονέρα γνωστή και ως Γερακούλια αποτελεί μια ακατοίκητη νησίδα του Νοτίου Αιγαίου σε απόσταση σαράντα δύο ναυτικών μιλίων βορειοανατολικά του Ακρωτηρίου Μαλέας και είκοσι τριών μιλίων από τη Μήλο. Η περιοχή γύρω από τη Φαλκονέρα διασχιζόταν εκείνη της εποχή, από πυκνά δρομολόγια με χαρακτηριστικότερο εκείνο της γραμμής Μαλέας- Σμύρνης. Το σημείο γύρω από την νήσο θεωρείται διαχρονικά τοποθεσία ιδιαίτερης ναυτικής επικινδυνότητας για σκάφη, ιστιοφόρα και μεγάλα επιβατηγά, ακόμη και όταν επικρατούν συνθήκες πλήρους νηνεμίας.
Η ιστορική πορεία του οχηματαγωγού «Ηράκλειον»
Πριν καταγραφεί στη συλλογική μνήμη μέσα από το ναυάγιο της Φαλκονέρας, το επιβατηγό οχηματαγωγό «Ηράκλειον» είχε ήδη διαγράψει μια μακρά πορεία στη διεθνή ναυσιπλοΐα. Ναυπηγημένο το 1949 στη Γλασκώβη, αποτέλεσε αρχικά μέρος του βρετανικού στόλου υπό το όνομα Leicestershire, εξυπηρετώντας γραμμές μεγάλης απόστασης όπως Ηνωμένο Βασίλειο – Βιρμανία και αργότερα Λονδίνο – Ανατολική Αφρική. Για πάνω από μία δεκαετία υπήρξε τμήμα ενός οργανωμένου ναυτιλιακού δικτύου, το οποίο αξιοποιούσε το πλοίο σε απαιτητικές μεταφορικές αποστολές, γεγονός που αποδεικνύει τόσο την τεχνική αντοχή του όσο και τη σημασία του για τη διεθνή αγορά της εποχής.
Η αλλαγή σελίδας ήρθε το 1964, όταν η Aegean Steam Navigation των αδελφών Τυπάλδου απέκτησε το πλοίο με στόχο την ένταξή του στην ελληνική ακτοπλοΐα. Τότε έλαβε και το όνομα με το οποίο έμελλε να συνδεθεί με την ιστορία, «Ηράκλειον», καθώς και μια εκτεταμένη μετασκευή, ώστε να ανταποκριθεί στις ανάγκες μεταφοράς οχημάτων και μεγάλου αριθμού επιβατών. Παρά την εξωτερική αναβάθμιση και την τεχνολογική ενίσχυση, η μετατροπή πραγματοποιήθηκε σε μια εποχή κατά την οποία τα ελληνικά ναυπηγεία λειτουργούσαν με περιορισμένη εμπειρία σε τέτοιου τύπου πλοία και οι επίσημοι έλεγχοι ασφαλείας δεν διέθεταν την απαραίτητη συστηματικότητα.
Με την ένταξή του στη γραμμή Πειραιάς – Χανιά, το «Ηράκλειον» έγινε το σταθερότερο μεταφορικό μέσο σύνδεσης της Κρήτης με την πρωτεύουσα, μεταφέροντας εμπορεύματα, οχήματα και χιλιάδες επιβάτες εβδομαδιαίως. Η λειτουργία του αποτέλεσε καθοριστικό στοιχείο της ακτοπλοϊκής ανάπτυξης της δεκαετίας του ’60, μιας εποχής που η Ελλάδα προσπαθούσε να αποκαταστήσει την οικονομία και τις υποδομές της μετά τον πόλεμο. Η διαρκής αύξηση των θαλάσσιων μετακινήσεων, σε συνδυασμό με την πίεση για γρήγορες μεταφορές και υψηλό αριθμό δρομολογίων, δημιούργησαν συχνά συνθήκες που υποτιμούσαν κρίσιμες παραμέτρους ασφάλειας.
Οι πρώτες ώρες μετά το ναυάγιο
Το νέο του ναυαγίου παγώνει ολόκληρη τη χώρα και η Αθήνα βυθίζεται σε βαρύ πένθος, καθώς οι ραδιοσταθμοί διακόπτουν το πρόγραμμά τους για να μεταδώσουν πένθιμη μουσική, ενώ στο λιμάνι συρρέουν συντετριμμένοι συγγενείς επιβατών και μελών του πληρώματος, που αδυνατούν να πιστέψουν στη συμφορά που τους χτύπησε.
Δύο ώρες αργότερα η εικόνα αρχίζει να αλλάζει, όταν εντοπίζεται να επιπλέει ένα από τα φορτηγά που μετέφερε το μοιραίο πλοίο και λίγο μετά μια φωτοβολίδα οδηγεί τις ομάδες διάσωσης σε μια μικρή σχεδία γεμάτη ναυαγούς, αναζωπυρώνοντας την ελπίδα στο πλήθος που έχει κατακλύσει το λιμάνι του Πειραιά. Καταφθάνουν στην περιοχή της τραγωδίας όλα τα πλοία που βρίσκονταν κοντά και το σκάφος Μίνως εντοπίζει πρώτο, το φορτηγό ψυγείο, που είχε λειτουργήσει ως πρόχειρη σχεδία για ορισμένους ναυαγούς, ενώ ακολουθούν πολεμικά σκάφη και το αμερικανικό αεροπλανοφόρο Σανγκριλά. Ως το βράδυ είχαν ανασυρθεί μόνο 45 επιζώντες, οι οποίοι μεταφέρονται άμεσα στο Τζάνειο για τις πρώτες βοήθειες.
Το πρώτο πτώμα περισυλλέγεται από το νορβηγικό φορτηγό Έντερμαν και σύντομα οι ειδήσεις για τους εκατοντάδες νεκρούς επιβεβαιώνουν το μέγεθος της τραγωδίας καθώς η πλειονότητα είχε χαθεί μέσα στις καμπίνες από τα πρώτα λεπτά της βύθισης και ελάχιστοι κατάφεραν να παλέψουν με τα κύματα. Από δημοσιεύματα της εποχής και μαρτυρίες διασωθέντων γίνεται λόγος και για μεγάλο αριθμό Ρομά που επέβαιναν στο πλοίο αλλά δεν καταγράφηκαν ποτέ επίσημα στον συνολικό αριθμό των θυμάτων. Συνολικά, μόλις 45 άνθρωποι καταφέρνουν να εντοπιστούν και να περισυλλεγούν από τα πλοία που έσπευσαν στην περιοχή κλείνοντας έτσι τις πιο δραματικές ώρες μετά το ναυάγιο.
Οι διασωθέντες και οι πρώτες μαρτυρίες
Οι πρώτοι διασωθέντες του ναυαγίου μεταφέρθηκαν άμεσα στο Τζάνειο Νοσοκομείο, όπου τους παρασχέθηκαν οι απαραίτητες ιατρικές φροντίδες, ενώ το κλίμα ήταν ιδιαίτερα φορτισμένο, καθώς πλήθος πολιτών, συγγενών των επιβατών και δημοσιογράφων είχε συγκεντρωθεί για να πληροφορηθεί τις εξελίξεις. Ο τότε βασιλιάς Κωνσταντίνος και η βασίλισσα Άννα Μαρία έσπευσαν στο νοσοκομείο για να συναντήσουν τους ανθρώπους, που επέζησαν από το ναυάγιο και να εκφράσουν τη συμπαράστασή τους.
Από τις πρώτες μαρτυρίες των διασωθέντων αναδεικνύονται οι ακραίες καιρικές συνθήκες που συνέβαλαν στη μοιραία εξέλιξη, καθώς και αναφορές σε αγωνιώδεις συνομιλίες του πληρώματος με τον καπετάνιο, που προσπαθούσε να αντιμετωπίσει την κακοκαιρία. Καθώς το ναυάγιο της Φαλκονέρας συγκλονίζει ολόκληρη τη χώρα η κυβέρνηση ανακοινώνεται μέσω του τότε υπουργού Συντονισμού Κωνσταντίνου Μητσοτάκη τη διάθεση αποζημιώσεων για τους οικείους των θυμάτων και τους επιζώντες, ενώ γνωστοποιείται και το παράλληλο άνοιγμα ειδικού λογαριασμού για τη συγκέντρωση δωρεών με στόχο τη στήριξη όσων επλήγησαν από το ναυάγιο της Φαλκονέρας.
Αίτια που οδήγησαν στο ναυάγιο της Φαλκονέρας
Το ναυάγιο της Φαλκονέρας υπήρξε αποτέλεσμα μίας αλυσίδας παραλείψεων, τεχνικών ελλείψεων και λανθασμένων χειρισμών, οι οποίοι είχαν ήδη «προαναγγείλει» την τραγωδία. Η μετασκευή του «Ηράκλειον» σε οχηματαγωγό χωρίς ολοκληρωμένους ελέγχους, η ανεπαρκής στεγανότητα των χωρισμάτων και η ελλιπής επίβλεψη από τις αρχές επέτρεψαν στο πλοίο να ταξιδεύει χωρίς πλήρη και νόμιμα πιστοποιητικά ασφαλείας. Η απόφαση απόπλου μέσα σε έντονη θαλασσοταραχή, σε συνδυασμό με την απουσία σωστών διαδικασιών φόρτωσης, οδήγησε στη μοιραία μετατόπιση του ψυγείου-φορτηγού που, χτυπώντας επανειλημμένα τη θύρα του γκαράζ, προκάλεσε το άνοιγμά της και την άμεση εισροή υδάτων. Το νερό που πλημμύρισε το κατάστρωμα οχημάτων, αλλά και τους κάτω κενoύς χώρους, δημιούργησε πολλαπλές ελεύθερες επιφάνειες και κατάρρευση της ευστάθειας, καθιστώντας την ανατροπή αναπόφευκτη.
Μετά την τραγωδία καθιερώθηκαν ουσιαστικές αλλαγές, που στόχευαν στη θωράκιση της ναυσιπλοΐας και στην αποτροπή αντίστοιχων δυστυχημάτων. Το πιο καθοριστικό μέτρο ήταν η θεσμοθέτηση του απαγορευτικού απόπλου σε συνθήκες κακοκαιρίας, μια πρακτική που μέχρι τότε δεν εφαρμοζόταν τυπικά και που αποτέλεσε άμεση συνέπεια των λαθών που ανέδειξε το ναυάγιο. Παράλληλα, η Typaldos Lines διαλύθηκε, καθώς η τραγωδία αποκάλυψε σοβαρές παραλείψεις στη συντήρηση των πλοίων και στη λειτουργία της εταιρείας. Σημαντικά ενισχύθηκαν και οι κανόνες ασφαλείας αλλά και τα πρωτόκολλα επιθεώρησης των πλοίων, ώστε να διασφαλιστεί ότι οι μελλοντικές θαλάσσιες μετακινήσεις θα γίνονται με μεγαλύτερη υπευθυνότητα και έλεγχο.
Το Μνημείο για τα Θύματα του Ηράκλειον
Η πλώρη του πλοίου με ένα χέρι που ξεπροβάλλει από τη θάλασσα αποτυπώνει με συγκλονιστικό τρόπο την τραγωδία των 247 ανθρώπων που χάθηκαν στα νερά της Φαλκονέρας. Το μνημείο κατασκευάστηκε το Σεπτέμβριο του 1990 και αποτελεί έργο της Χανιώτισσας γλύπτριας Αντωνίας Παπατζανάκη, η οποία φιλοτέχνησε τη σύνθεση από ορείχαλκο. Το έργο της κέρδισε το πρώτο βραβείο στον διαγωνισμό για την κατασκευή μνημείου προς τιμήν των θυμάτων του ναυαγίου του επιβατηγού – οχηματαγωγού πλοίου Ηράκλειον, που βυθίστηκε τον Δεκέμβριο του 1966 στη Φαλκονέρα. Το μνημείο τοποθετήθηκε στην πλατεία Τάλω, κάτω από το κτίριο του Ξενία, στο λιμάνι των Χανίων, και αποτελεί προϊόν της πρωτοβουλίας της ΑΝΕΚ σε συνεργασία με τον Σύλλογο Θυμάτων του Ναυαγίου του Ηράκλειον.
Πηγές Άρθρου
Εφημερίδα Ελευθερία: Ανεξάρτητη Πρωινή Εφημερίς (1966) 9 Δεκεμβρίου, αρ. φύλλου 6321
Εφημερίδα Ημέρα: Η Καθημερινή Πρωινή των Πατρών (1966) 9 Δεκεμβρίου
Εφημερίδα Μακεδονία: Πρωινή Εφημερίς (1966) 10 Δεκεμβρίου ,αρ. φύλλου 6054
Papanikolaou, A., Boulougouris, E., & Sklavenitis, A. (2014). The sinking of the Ro–Ro passenger ferry SS Heraklion. International Shipbuilding Progress, 61(1-2), 81-102.
Perdikogianni, I. (2002). Heraklion-Chania: a study of its spatial and functional patterns (Doctoral dissertation, UCL (University College London).
Σκλαβενίτης, Α. Δ. (2013). Έρευνα σχετικά με το ναυάγιο του Ε/Γ-Ο/Γ” ΗΡΑΚΛΕΙΟ” και αξιολόγηση του πλοίου με βάση τους κανονισμούς ασφαλείας (Bachelor’s thesis).
