«Σαραπείο». Ένα «ξεχασμένο» ιερό;
Ιστορία της Έρευνας
Μετά την μεγάλη πυρκαγιά του 1917 στη Θεσσαλονίκη και την καταστροφή που αυτή προκάλεσε, αποφασίστηκε η ανοικοδόμηση της πόλης. Έτσι, ξεκίνησαν οι εργασίες με επικεφαλής τον Γάλλο, αρχιτέκτονα-αρχαιολόγο Ernest Hébrard. Κατά τη διάρκεια τους, στην οδό Καραολή και Δημητρίου των Κυπρίων αποκαλύφθηκε ένα συγκρότημα κτηρίων, αναγνωρίστηκε ως το ιερό των Αιγυπτίων Θεών της Θεσσαλονίκης (« Σαραπείο »). Η ανασκαφή του συνεχίστηκε στα 1920 υπό την εποπτεία του Σ. Πελεκίδη και διεκόπη, λόγω έλλειψης πόρων. Στα 1939-40, συνεχίστηκε ξανά, με επικεφαλής αυτή τη φορά τον Χ. Μακαρόνα, για να διακοπεί για τον ίδιο λόγο.
Η λατρεία των Αιγυπτίων Θεών.
Σίγουρα θα αναρωτιέστε πως βρέθηκαν οι Αιγύπτιοι θεοί στην Ελλάδα. Οι πρώτες ενδείξεις για τη λατρεία τους ανάγονται στον 4ο αι. π.Χ και εντοπίζονται στον Πειραιά. Λατρεία Αιγυπτίων θεοτήτων, δηλαδή της Ίσιδας και του Σάραπη υπάρχει και σε άλλα μέρη της χώρας, Πιο συγκεκριμένα ,στην Κρήτη, στη Ρόδο, τη Δήλο, τη Μαρώνεια, την Αμφίπολη, το Δίον , τη Βέροια. Μετά την επικράτηση των Πτολεμαίων στην Αίγυπτο, η αρχαία Ελληνική και η Αιγυπτιακή θρησκεία αναμείχθηκαν. Οι έμποροι από την Αίγυπτο έφταναν στα λιμάνια και ασκούσαν τη λατρεία τους στη νέα τους πατρίδα, με αποτέλεσμα με τον καιρό να διαδοθεί. Ήρθε λοιπόν και στη Θεσσαλονίκη, όπου επικράτησε από τον 3ο αι. π.Χ έως τον 3ο μ.Χ.
Στις μέρες μας, τα ερείπια των κτισμάτων που αποκαλύφτηκαν στις ανασκαφές δεν είναι ορατά, αφού καλύπτονται από σύγχρονες πολυκατοικίες. Μπορούμε, όμως, να πάρουμε μία ιδέα για τη μορφή του από ένα πρόπλασμα κατασκευασμένο εκείνη την εποχή, που εκτίθεται ως και σήμερα στο Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Τι μορφή μπορεί να είχε, όμως, το Σαραπείο;
Χάρις στις συνοπτικές αναφορές των ανασκαφέων και μία κάτοψη που βρέθηκε πριν από μερικά χρόνια στα αρχεία του Αρχαιολογικού Μουσείου, μπορούμε να γνωρίζουμε ορισμένα -αν και ελάχιστα-πράγματα για τη σύσταση του Σαραπείου. Ο Σ. Πελεκίδης είχε αποκαλύψει έναν πρόστυλο ναό που χρονολόγησε στα ελληνιστικά χρόνια .Μέσα σε αυτόν, γλυπτά και επιγραφές ,φανέρωναν πως οι λατρευόμενες θεότητες ήταν ο Σάραπις και η Ίσιδα. Είκοσι χρόνια αργότερα, κατά την ανασκαφή του Μακαρόνα, που διενεργήθηκε στο απέναντι οικόπεδο βρέθηκε ένας ακόμη ναός, βωμοί και στωικά οικοδομήματα.
Ο ναός αυτός, ο οποίος περιγράφεται από το πρόπλασμα που αναφέρθηκε παραπάνω, ανάγεται στους ρωμαϊκούς χρόνους. Αποτελείται από δύο δωμάτια, τον πρόδομο και έναν ακόμα χώρο που στα Βόρεια του έχει μια κόγχη, ενώ το δάπεδο του είναι μαρμαροθετημένο. Κάτω από αυτό το ναό αποκαλύφθηκε μία κρύπτη των ελληνιστικών χρόνων αποτελούμενη από ένα διάδρομο και ένα καμαροσκέπαστο θάλαμο. Στον ένα τοίχο της κρύπτης μία κόγχη φιλοξενούσε μία ερμαΪκή στήλη με λατρευτικό χαρακτήρα. Η είσοδος της ήταν φραγμένη από την αρχαιότητα, έτσι για καλή μας τύχη, διασώθηκαν τα αγάλματα και οι επιγραφές που κάποτε κοσμούσαν το ιερό.
Πρόσφατα, μία αρχαιολόγος, η δρα Γ. Αριστοδήμου, μελετώντας μία από αυτές τις 70 επιγραφές, έκανε μία πρόταση για ένα ακόμα στοιχείο του ιερού. Η εν λόγω επιγραφή μιλάει για το «ὑδρῆον», που αφιέρωσαν ο Πόπλιος Σαλάριος Πάμφιλος και ο γιος του στην Ίσιδα, τον Σάραπη και όλους τους θεούς και τις θεές που λατρεύονταν μαζί τους. Η πρόταση, λοιπόν, της δρας Αριστοδήμου αφορούσε την ύπαρξη ενός κρηναίου οικοδομήματος, δηλαδή μια κατασκευής γεμάτης με νερό, στο εσωτερικό του ιερού. Ένα τέτοιο στοιχείο θα ταίριαζε, άλλωστε, με το ρόλο της Ίσιδας ως κύρια του υδάτινου στοιχείου.
Μια άλλη επιγραφή που βρέθηκε στο ιερό , μας ενημερώνει πως ο Πόπλιος κατασκεύασε με δικά του έξοδα ένα περιστύλιο για το ναό και ένα διδυμαφόριο (ενδεχομένως, ένα δοχείο), τα οποία αφιέρωσε στους θεούς.
Τα στοιχεία που έχουμε ως τώρα λοιπόν μιλούν για δύο ναούς, στοές, βωμούς, και ένα «ὑδρῆον» (ίσως, κάποιο κρηναίο κτίσμα).
Οι λατρευόμενες θεότητες
Ποιοι είναι όλοι οι θεοί και οι θεές που λατρεύονται, όμως στο ιερό και στους οποίους δώριζαν οι πιστοί τόσα αγαθά; Τα αγάλματα και οι επιγραφές μας διαφωτίζουν ως προς αυτό.
Κύρια θεότητα ήταν η Ίσιδα, η αρεταλογία της-το ειδικό κείμενο που απαριθμεί τις αρετές της-μας πληροφορεί για τα καλά που προσέφερε στην ανθρωπότητα. Μία αρεταλογία ήταν το αντίτιμο προς τη θεά για όποιον της είχε ζητήσει να τον γιατρέψει από κάποια αρρώστια.
Οι Έλληνες τις προσέδιδαν πολλές ιδιότητες και ονόματα που συσχέτιζαν με τις δικές τους θεότητες. Έτσι, ήταν η Ίσιδα -Τύχη, η Ίσιδα- Αθηνά, η Ίσιδα- Θερμουβίς (η θεά της συγκομιδής) , η Ίσιδα-Αθώρ (παρόμοια με την Αστάρτη και την Αφροδίτη), η ΄Ισιδα- Οργία. Ήταν, όμως και κουροτρόφος θεά, αφού, συχνά απεικονιζόταν να θηλάζει τον Αρποκράτη, προστάτη της παιδικής ηλικίας και εξελληνισμένη εκδοχή του γιου της, Ώρου, του οποίου άγαλμα βρέθηκε και στο Σαραπείο. Εκτός αυτών, όπως μαθαίνουμε από μία άλλη επιγραφή, είχε και την ιδιότητα της Επηκοού, αυτής, δηλαδή, που άκουγε (τις προσευχές). Η λατρεία της στο ιερό επιβεβαιώνεται και από δύο κεφαλές και ένα άγαλμα που απεικονίζει την ίδια ή μία από τις ιέρειες της.
Πέρα από την Ίσιδα;
Παρέα με την Ίσιδα λατρεύονταν και άλλοι θεοί. Ο Όσιρης, ο άντρας και αδερφός της, με τον οποίο σμίξανε όσο ήταν ακόμα στη κοιλιά της μάνας τους. Ο Σεθ, ο άλλος αδερφός τους, τον διαμέλισε και τον έριξε στον ποταμό Νείλο. Η ‘Ισιδα, που συν των άλλων ήταν και υπεύθυνη για την πλημμύρα και την άμπωτη του ποταμού, τον βρήκε, ένωσε τα κομμάτια του και από το ζευγάρωμα τους γεννήθηκε ο Ώρος. Ένα ποίημα του Δαμαίου, ανάθημα του Φυλακίδη και του γιου του, περιγράφει ακριβώς την στιγμή της επανένωσης τους. Ο Όσιρης, σε μία άλλη επιγραφή, χαρακτηρίζεται μύστης και οι μελετητές πιστεύουν ότι κάποιου είδους μυστηριακή λατρεία τελούνταν προς τιμήν του. Το περιεχόμενο της , ίσως, να αποτελεί μίμηση της προσπάθεια της Ίσιδας να βρει τα κομμάτια του Όσιρη και να τον αναστήσει. Στόχος μιας τέτοιας τελετής θα ήταν η απόκτηση μιας ελπίδας για καλύτερη ζωή μετά θάνατον.
Μια άλλη σημαντικότατη θεότητα που βρίσκουμε στο Σαραπείο είναι ο Σάραπης. Ο Σάραπης, αποτελεί επινόηση του Πτολεμαίου Α’, ένας συγκερασμός του Αιγυπτιακού θεού, Οσεράπη και του Πλούτωνα. Διαθέτει, όμως, και άλλες ιδιότητες του Ασκληπιού και εξωτερικά χαρακτηριστικά του Δία. Εικονίζεται ένθρονος και γενειοφόρος , πολλές φορές με τη συνοδεία του Κέρβερου και ένα μόδιο στο κεφάλι για να μαζεύει τα σιτηρά. Ήταν ο κριτής των νεκρών και εκείνος που σαν τον Ασκληπιό θεράπευε τις αρρώστιες των ζωντανών.
Μαζί με αυτούς λατρευόταν και ο Άννουβις, ο θεός ταριχευτής και η Αφροδίτη που μοιραζόταν κάποιες από τις ιδιότητες της με την Ίσιδα.
Πόσο σημαντικό ήταν το ιερό των Αιγυπτίων θεών;
Το Σαραπείο φαίνεται να ήταν ένα από τα σημαντικά ιερά καθώς υπάρχουν σε αυτό αναθήματα από αξιωματούχος της πόλης. Μία επιγραφή σώζει μία διαταγή του Φιλίππου Ε’ πως τα οικονομικά του θα διαχειρίζονταν οι «δικαστές» και ο «επιστάτης» του. Ρωμαίοι πολίτες και μέλη διάφορων οργανώσεων άφηναν πολυτελή αναθήματα για τους θεούς. Στόχος τους ήταν τόσο να τους ευχαριστήσουν, όσο και να δείξουν τον πλούτο τους.
Για να επανέρθω , λοιπόν, στο αρχικό μου ερώτημα. Ακόμα και αν το Σαραπείο είναι καταχωμένο κάτω από πολυκατοικίες δεν μπορεί να ξεχαστεί. Τα εκθέματα του Αρχαιολογικού Μουσείου μας υπενθυμίζουν την λατρεία των Αιγυπτίων θεών στη Θεσσαλονίκη και μαζί της την ποικιλομορφία που χαρακτήριζε την πόλη ήδη από την αρχαιότητα.
Πηγές που χρησιμοποιήθηκαν σε αυτό το άρθρο:
G. Aristodemou, «Invisible Monuments of a City. The so-called Hydreion of the Sarapeion of Thessaloniki» στο Ν.Ακαμάτης, Αλ. Βουβουλής,Αλ. Λαφτσίδης, Ν.Πουλακάκης (επιμ.) Τῷ διδασκάλῳ Τιμητικός τόμος για τον καθηγητή Ιωάννη Ακαμάτη, Θεσσαλονίκη 2019, 69-78.
R.E. Witt, Isis in the Graeco-Roman World, London 1971.
Αγγ. Κουκουβού, «Το Σαραπείο. Ένα ιερό των Αιγυπτίων Θεών αναδύεται μέσα από τις στάχτες της πόλης» στο Π.Αδάμ- Βελένη-Αγγ. Κουκουβού(επιμ.) Αρχαιολογία στα Μετόπισθεν, στη Θεσσαλονίκη των ταραγμένων χρόνων (1912-1922), Θεσσαλονίκη 2012, 105-111.
Αγγ, Μεφσουτ,Το Σαραπείο της Θεσσαλονίκης.Αρχιτεκτονικά Μέλη και Λατρεία.Θεσσαλονίκη 2016. (https://www.academia.eCF%84%CE%BF%CE%BD%CE%B9%CE%BA%CE%AE_%CE%BA%CE%B1%CE%B9_%CE%9B%CE%B1%CF%84%CF%81%CE%B5%CE%AF%Cdu/43491145/%CE%A4%CE%BF_%CE%A3%CE%B1%CF%81%CE%B1%CF%80%CE%B5%CE%AF%CE%BF_%CF%84%CE%B7%CF%82_%CE%98%CE%B5%CF%83%CF%83%CE%B1%CE%BB%CE%BF%CE%BD%CE%AF%CE%BA%CE%B7%CF%82_%CE%91%CF%81%CF%87%CE%B9%CF%84%CE%B5%CE%BA%E%B1)
Γ. Δεσπίνης – Θ. Στεφανίδου-Τιβερίου – Εμμ. Βουτυράς, Κατάλογος Γλυπτών του Αρχαιολογικού Μουσείου Θεσσαλονίκης Ι, Θεσσαλονίκη 1997.
Γ. Δεσπίνης – Θ. Στεφανίδου-Τιβερίου – Εμμ. Βουτυράς, Κατάλογος Γλυπτών του Αρχαιολογικού Μουσείου Θεσσαλονίκης ΙΙ, Θεσσαλονίκη 2003.
Κ. Τζαναβάρη, «Λατρεία Θεών και Ηρώων στη Θεσσαλονίκη», στο Δ. Β. Γραμμένος (επιμ.), Ρωμαϊκή Θεσσαλονίκη, Θεσσαλονίκη 2003, 237-251.
Μακαρόνας, «Ανασκαφή Παρά το Σαραπείον», Μακεδονικά Ι, 1940, 464-465.
