Οι όροι αυθεντικός και ψευδής εαυτός εισήχθησαν στον τομέα της ψυχανάλυσης το 1960 από τον Donald Winnicott. Ο D.Winnicott ήταν ένας διάσημος Άγγλος ψυχίατρος, ψυχαναλυτής και παιδίατρος, που ανέπτυξε μια ενδιαφέρουσα προσέγγιση της ανθρώπινης προσωπικότητας. Εν μέσω της πρακτικής του στην παιδιατρική, εστίασε τη σκέψη του στην παιδική ηλικία. Και ειδικότερα, στη σχέση μητέρας-παιδιού και τις συνέπειες αυτής της σχέσης. Ο Winnicott χρησιμοποίησε τον όρο “αληθινός εαυτός” για να περιγράψει μια αίσθηση εαυτού που βασίζεται στον αυθορμητισμό. Σε αυτόν πρωταγωνιστεί η αυθεντική εμπειρία και η αίσθηση της ελευθερίας του είμαι. Ο “ψευδής εαυτός” από την άλλη έγκειται στα στοιχεία που αναγκαστήκαμε να υιοθετήσουμε ώστε να εναρμονιστούμε με τις προσδοκίες των σημαντικών άλλων.
Η σχέση μητέρας-παιδιού
Συμπορευόμενος με άλλους ψυχαναλυτές, ο Winnicott υποστηρίζει πως κατά το πρώτο έτος της ζωής του βρέφους, εκείνο και η μητέρα είναι ένα. Τονίζει πως δεν μπορούμε να μιλάμε για το βρέφος ως οντότητα ξεχωριστή από τη μητέρα του. Αντιθέτως, αποτελούν μια αδιαίρετη ενότητα. Επιπλέον, αναφέρει πως η μητέρα είναι το πρώτο «πλαίσιο» που έχει ένας άνθρωπος. Είναι η συνολική βάση, για τη μετέπειτα ανάπτυξη του. Στα μάτια του βρέφους, κατά τους πρώτους μήνες της ζωής του, η μητέρα είναι το σύμπαν του. Η μητέρα είναι σχεδόν ταυτόσημη με τον κόσμο. Το βρέφος καθρεπτίζεται μέσα στα μάτια ή στο πρόσωπο της μητέρας και παίρνει την εικόνα του εαυτού του. Η μητέρα ατενίζει το παιδί που είναι στην αγκαλιά της και το παιδί κοιτάζει το πρόσωπο της μητέρας και βλέπει τον εαυτό του.
Η σημασία της μητέρας
Ο Άγγλος ψυχολόγος διαχωρίζει επίσης τις μητέρες σε δυο κατηγορίες: η «αρκετά καλή μητέρα» και η «συνηθισμένη αφοσιωμένη μητέρα». Η πρώτη είναι πρόθυμη να παρέχει στο παιδί οτιδήποτε χρειαστεί. Δεν υπονοεί πως μια τέτοια μητέρα είναι τέλεια, αλλά πως δεν παραμελεί, αλλά ούτε υπερ-προστατεύει το βρέφος. Με αυτόν τον τρόπο, το βοηθά να αναπτύξει τον αληθινό εαυτό. Η συμπεριφορά της μητέρας που φροντίζει «αρκετά καλά» το παιδί της, έστω, και αν αναπόφευκτα δεν δύναται να καλύψει όλες του τις επιθυμίες, σταδιακά γίνεται αντιληπτή από το παιδί ως κάτι θετικό. Του δημιουργείται η ελπίδα ότι μπορεί να αρχίσει να βιώνει την εμπειρία του να ζει, ως ανεξάρτητος πια άνθρωπος, ως ο «εαυτός» του. Μέλημα της μητέρας έπειτα θα πρέπει να είναι το παιδί να ξέρει πως ακόμα και εν απουσία της η μητέρα του υπάρχει, θα έρθει σύντομα και το αγαπά. Μέσω αυτών των διαδικασιών, το παιδί αρχίζει να αποκτά τη δυνατότητα να εμπιστεύεται τους άλλους και να δίνει προσωπική υπόσταση στον εαυτό του.
Παράλληλα, η «συνηθισμένη αφοσιωμένη μητέρα» είναι αυτή που είναι υπερβολικά προσκολλημένη ή υπερπροστατευτική απέναντι στο παιδί της. Δεν είναι σε θέση να ανταποκριθεί επαρκώς στις αυθόρμητες ανάγκες του παιδιού. Η μητέρα σε αυτή την περίπτωση αντανακλά στο βρέφος τις δικές της ανασφάλειες, προσδοκίες, φόβους και σχέδια για το παιδί. Το βρέφος συνεπώς, αφομοιώνει και υιοθετεί τη δική της διάθεση και τα στοιχεία που προβάλλει πάνω σε αυτό. Έτσι, δημιουργείται αυτό που ο Winnicott αποκαλεί ψεύτικο εαυτό. Το βρέφος κοιτά και δε βλέπει τον εαυτό του, με πρώτη συνέπεια το να ατροφεί η δημιουργική του ικανότητα. Ταυτοποιείται με τις δυσαρμονίες της μητέρας του.
Οι δυο διαστάσεις του εαυτού
Όταν λοιπόν αποτυγχάνει η αλληλεπίδραση μεταξύ της μητέρας και του μωρού, προκύπτει αυτό που ο Winiccott ονομάζει «εμπειρίες υπαρξιακής συνέχειας». Τούτο σημαίνει πως υπήρξε ριζική διακοπή της αυθόρμητης ανάπτυξης του μωρού. Αυτό ουσιαστικά δημιουργεί τον ψεύτικο εαυτό. Υπό αυτές τις συνθήκες, το μωρό γίνεται σταδιακά η μητέρα του. Αυτό σημαίνει ότι αρχίζει να κρύβει τον εαυτό του για να προστατευθεί. Μαθαίνει να δείχνει μόνο αυτό που επιθυμεί να δει η μητέρα του. Έτσι, μετατρέπεται σε κάτι που δεν είναι. Όπως συμβαίνει με τους περισσότερους αμυντικούς μηχανισμούς, αυτή είναι μια ασυνείδητη διαδικασία. Δε γνωρίζουμε ότι ο κυρίαρχος τρόπος να αισθανόμαστε και να βιώνουμε τον κόσμο είναι μέσω του ψευδούς εαυτού.
Τελικά ο εαυτός έγκειται στη σχέση μεταξύ του παιδιού και του αθροίσματος των ταυτίσεων που οργανώνονται σε μια εσωτερική ψυχική πραγματικότητα. Η σχέση μεταξύ των παιδιών με τον εσωτερικό ψυχισμό τους, μεταβάλλεται ανάλογα με τις προσδοκίες που εκφράζονται από τους γονείς και εκείνες που αποδεικνύονται τελικά σημαντικές στην καθημερινή ζωή του ατόμου. Ο εαυτός είναι μια πορεία από την ανωριμότητα και την εξάρτηση προς την εξατομίκευση και την ικανότητα να ταυτίζεται με ώριμα αντικείμενα αγάπης, χωρίς να χάνει την ταυτότητά του ως άτομο.
Μία υγιής αίσθηση του εαυτού συνεπάγεται την πεποίθηση ότι τα συναισθήματα και οι επιθυμίες που βιώνει κάποιος είναι αναπόσπαστο κομμάτι του εαυτού. Αυτή η σιγουριά είναι κάτι που μπορεί κανείς να κερδίσει από το καθρέφτισμα στα μάτια της μητέρας–περιβάλλοντος του. Μπορεί να αποκτηθεί μόνο εάν ακολουθεί τα συναισθήματά του και δε φοβάται να δείξει πώς τα βιώνει για να μην προβληματίσει τη μητέρα του. Αυτή η αυτόματη και φυσική επαφή με τα συναισθήματα και τις επιθυμίες του ίδιου του εαυτού δίνει στο άτομο δύναμη και αυτοπεποίθηση.
Οι επιδράσεις του ψευδούς εαυτού
Υπάρχουν διαφορετικά επίπεδα ψεύδους στον εαυτό μας, επισημαίνει ο Winnicott. Στο βασικότερο επίπεδο συγκαταλέγονται τα άτομα που υιοθετούν μια ευγενική στάση ζωής και συμμορφώνονται με όλους τους κανόνες. Στο άλλο άκρο βρίσκεται η σχιζοφρένεια. Η σχιζοφρένεια αποτελεί μια διανοητική κατάσταση στην οποία το άτομο διαχωρίζεται από τον εαυτό του. Ο διαχωρισμός είναι σε τέτοιο επίπεδο, που ουσιαστικά εξαφανίζεται ο πραγματικός του εαυτός.
Για τον Winnicot, σε όλες τις ψυχικές ασθένειες κυριαρχεί ένας ψευδής εαυτός. Σε αυτές τις περιπτώσεις, το άτομο χρησιμοποιεί όλους τους πόρους που έχει στην κατοχή του για να πλάσει τον ψεύτικο εαυτό, αλλά και να τον διατηρήσει. Η σκοπιμότητα της συγκεκριμένης ενέργειας έγκειται στο να προστατευθεί από έναν κόσμο που θεωρεί απρόβλεπτο και αναξιόπιστο.
Οι περισσότερες από τις προσπάθειες ενός ατόμου με πολύ ισχυρό ψεύτικο εαυτό προσανατολίζονται προς την εκλογίκευση της πραγματικότητας. Αυτό σημαίνει πως επιχειρεί να μετατρέψει την πραγματικότητα σε κάτι που μπορεί να εξηγηθεί, ελλείψει όμως συναισθήματος. Όταν κατορθώνει αυτή την εκλογίκευση, το άτομο παρουσιάζεται ως φυσιολογικό. Ωστόσο, δε βιώνει αυτό που ζει ως κάτι που είναι πραγματικά δικό του, αλλά μάλλον σαν κάτι ξένο προς αυτό.
Ποτέ δεν αισθάνεται χαρούμενο για τις επιτυχίες του, ούτε νιώθει πολύτιμο, παρόλο που οι άλλοι μπορεί να δουν την αξία του. Πιστεύει πως ο ψεύτικος εαυτός είναι αυτός που πέτυχε και αυτός που εκτιμάται από τους άλλους. Ο αληθινός εαυτός του παγιδεύεται και βιώνει μια απόγνωση, που δεν έχει φαινομενική αιτιολογία.
Η επανασύνδεση με τον αυθεντικό μας εαυτό
Για να μπορέσουμε να φέρουμε στην επιφάνεια τον πραγματικό μας εαυτό, θα πρέπει να περάσουμε μέσα από μια διαδικασία ενδοσκόπησης. Να αναζητήσουμε εάν όντως μέσα μας υπάρχει αυτή η ανάγκη να ικανοποιούμε τις επιθυμίες και τις προσδοκίες που πλάθουν οι άλλοι για εμάς. Χρειάζεται να κατανοήσουμε πως η τάση μας αυτή τοποθετεί τον εαυτό μας χαμηλότερα στην κλίμακα της ζωής μας. Φυσικά, εύκολα καταλαβαίνει κανείς πως κάτι τέτοιο λειτουργεί εις βάρος μας και μας γεμίζει με ευθύνες και ενοχές που είναι ολωσδιόλου περιττές και τοξικές.
Εξαιτίας όμως της ασυνείδητης φύσης αυτού του αμυντικού μηχανισμού, η ψυχοθεραπεία μπορεί να συνδράμει στη διαδικασία της συνειδητοποίησης. Η ύπαρξη ενός ψεύτικου εαυτού ωστόσο δεν επιδέχεται μόνιμα αρνητικό πρόσημο. Κρίνεται ως υγιής και προσαρμοστική σε ορισμένες καταστάσεις. Ο αληθινός μας εαυτός άλλωστε, εν μέρε,ι θα παραμένει πάντοτε κρυμμένος. Η ύπαρξη ενός υγιούς ψεύτικου εαυτού λαμβάνει χώρα όταν και τα δύο μέρη της προσωπικότητάς μας γνωρίζουν το ένα το άλλο και μπορούν να παραμείνουν συμβατά με τις προσδοκίες των άλλων χωρίς να προδίδουν τη δημιουργική και αυθόρμητη φύση μας. Παίρνουμε υπόψιν λοιπόν και τα δύο μέρη του εαυτού μας. Με τον τρόπο αυτό, δίνουμε τη δυνατότητα στον εαυτό μας να είναι ευγενικός, συμπονετικός και να αγαπάει τους άλλους. Παράλληλα όμως αφήνουμε χώρο ώστε να είμαστε συμπονετικοί, να αποδεχόμαστε και να αγαπάμε και εμάς τους ίδιους.
Πηγές:
- Donald Winnicott and His Theory about the False Self. Ανακτήθηκε από exploringyourmind.com
- Αληθής και Ψευδής Εαυτός κατά Ντ. Βίνικκοτ. Ανακτήθηκε από sites.google.com
- Τι σημαίνει αυθεντικός εαυτός και πώς να επανασυνδεθούμε μαζί του; Ανακτήθηκε από art-therapy.center.gr
