Σύμφωνα με την ψυχαναλυτική θεωρία του Σίγκμουντ Φρόιντ, οι ασυνείδητες ψυχολογικές άμυνες είναι εκείνες που εμποδίζουν επιθυμίες, ορμές και συναισθήματα του Εκείνο να βγουν στη συνείδηση. Αυτό συμβαίνει επειδή θεωρούνται αρνητικά, επιθετικά ή δυσάρεστα. Το Εγώ, το λογικό και προσαρμοστικό μέρος της ψυχής, επιστρατεύει λοιπόν άμυνες προκειμένου να αποφευχθεί το άγχος και η απειλή. Ας δούμε μερικές από αυτές:
- Άρνηση. Το άτομα αρνείται από τη συνείδησή του πως κάτι συνέβη στ’ αλήθεια. Το αποκλείει και το στέλνει κατευθείαν στον ασυνείδητο. Το συναίσθημα, η επιθυμία ή η σκέψη, μετά την άρνηση, παύουν να υπάρχουν.
Παράδειγμα: Το άτομο ξεχνάει εντελώς πως έχει ένα ραντεβού στον οδοντίατρο για μία επίπονη αφαίρεση δοντιού (άρνηση γεγονότος). Το παιδί αρνείται το μίσος που βιώνει για τον έναν γονέα (άρνηση του συναισθήματος). Το άτομο αρνείται πως θέλει να βλάψει τον καλύτερό του φίλο (άρνηση επιθυμίας). Σχετικά με τα δύο τελευταία παραδείγματα ας σημειωθεί πως η ψυχανάλυση δέχεται ότι ένα συναίσθημα μπορεί κάλλιστα να συνυπάρχει με κάποιο εντελώς αντίθετο, όπως η αγάπη και το μίσος.
- Απώθηση. Είναι παρόμοια με την άρνηση, μόνο που εδώ το άτομο αναγνωρίζει πως το γεγονός, η επιθυμία ή το συναίσθημα πράγματι υπήρξε. Παρ’ όλα αυτά, τα έχει απωθήσει στο ασυνείδητο.
Παράδειγμα: Ένα θύμα βιασμού μπορεί να μη θυμάται την επίθεση που δέχτηκε, αλλά να βιώνει «αναλαμπές», όπως εικόνες που έρχονται απρόσμενα στον νου ή αρνητικά συναισθήματα. Ξέρει πως έπεσε θύμα βιασμού -εν αντιθέσει με την άρνηση- αλλά δεν μπορεί να ανακαλέσει το γεγονός.
- Παλινδρόμηση. Σε αυτήν την άμυνα το υποκείμενο επιστρέφει σε προηγούμενα εξελικτικά στάδια για να αντιμετωπίσει αρνητικά συναισθήματα και αρνητικές εμπειρίες.
Παράδειγμα: Ύστερα από έναν χωρισμό, ένα άτομο καταναλώνει υπερβολικές ποσότητες φαγητού ή καπνίζει πολύ. Εδώ συγκεκριμένα έχουμε παλινδρόμηση στο στοματικό στάδιο όπου η ικανοποίηση πηγάζει από την ερωτογενή ζώνη του στόματος.
- Αντιδραστικός σχηματισμός. Ένα συναίσθημα ή μια πράξη που θεωρείται απειλητικό για το Εγώ μετατρέπεται στο εντελώς αντίθετό του.
Παράδειγμα: Το παιδί μπορεί να ζηλεύει το μέλος που πρόσφατα προστέθηκε στην οικογένεια και ενδόμυχα να επιθυμεί την εκδίωξή του. Γνωρίζοντας πως τα συναισθήματά του δεν είναι σωστά και αποδεκτά, τα μετατρέπει: Παρουσιάζει μια μεγάλη αγάπη προς τον αδερφό του μαζί με συμπεριφορικές εκδηλώσεις που τη μαρτυρούν (π.χ. αγκαλιές και φιλιά). Σε αυτήν την περίπτωση το κρυμμένο αρνητικό συναίσθημα ενδέχεται να φανερώσει κάποια ίχνη της ύπαρξής του. Το παιδί π.χ. σφιχταγκαλιάζει τόσο έντονα τον αδερφό του που δυσκολεύει την αναπνοή του.
- Προβολή. ο υποκείμενο προβάλλει αρνητικά συναισθήματα ή απαγορευμένες επιθυμίες σε κάποιο άλλο πρόσωπο. Με αυτόν τον τρόπο αποφεύγεται η συνειδητοποίηση τέτοιων συναισθημάτων και επιθυμιών στον εαυτό, και το εγώ προστατεύεται.
Παράδειγμα: Κάποιος μπορεί να θέλει να βλάψει το φίλο του, αλλά μέσω της προβολής αρνείται αυτή την επιθυμία και πιστεύει ότι ο φίλος του είναι αυτός που θέλει να τον βλάψει.
- Μετάθεση. Τα συναισθήματα και οι αντιδράσεις απομακρύνονται από τον αρχικό τους στόχο και κατευθύνονται προς έναν άλλον, λιγότερο επικίνδυνο ή και περισσότερο προσεγγίσιμο.
Παράδειγμα: Το παιδί δεν μπορεί να εκφράσει την επιθετικότητά του απέναντι στους γονείς που το τιμώρησαν. Έτσι, στρέφεται σε έναν πιο εύκολο στόχο. Φωνάζει ή χτυπάει τον μικρό του αδερφό, σαν να είναι αυτός υπεύθυνος για τον θυμό του.
- Γνωστική απόσπαση. Δύο γνωστικά σχήματα ή συμπεριφορές, εντελώς αντίθετα και αντικρουόμενα μεταξύ τους, συνυπάρχουν χωρίς να προκαλούν σύγχυση, απορία, αναστάτωση ή άγχος. Το άτομο δεν συνειδητοποιεί την ασυμβατότητα και, αν κάποιος προσπαθήσει να του τη φανερώσει, το πιο πιθανόν είναι να την αρνηθεί ή να την εκλογικεύσει.
Παράδειγμα: Ένας άνθρωπος που συμμετέχει ενεργά σε εκστρατείες ενημέρωσης κατά του AIDS δεν παίρνει προφυλάξεις στις δικές του σεξουαλικές επαφές.
- Εκλογίκευση. Το άτομο χρησιμοποιεί δικαιολογίες για μια ανεπιθύμητη συμπεριφορά ή ένα ανεπιθύμητο συναίσθημα κι έτσι αποφύγει το άγχος που αυτά προκαλούν.
Παράδειγμα: Μία μητέρα σφαλιαρίζει το παιδί της όταν αυτό επιδεικνύει ανάρμοστη συμπεριφορά ισχυριζόμενη πως «έτσι το μωρό θα μάθει».
- Μόνωση του συναισθήματος. Το συναισθηματικό κομμάτι μιας εμπειρίας απωθείται στο ασυνείδητο και παραμένει μόνο το γνωστικό. Η συγκεκριμένη άμυνα αναφέρεται και ως «ψυχολογικό μούδιασμα».
Παράδειγμα: Ένα άτομο μιλάει εντελώς ψύχραιμα για μια επίθεση που δέχτηκε λες και περιγράφει ένα συνηθισμένο αντικείμενο. Οι συναισθηματικές εκφράσεις λείπουν παντελώς και η αντίδρασή του μοιάζει παράδοξη.
- Μετουσίωση. Η έκφραση επιθετικών συναισθημάτων και απωθημένων παρορμήσεων με δημιουργικούς και αποδεχτούς τρόπους. Ο πιο ωφέλιμος τύπος άμυνας. Τα συναισθήματα εκτονώνονται με τρόπο ευεργετικό, τόσο για το ίδιο το άτομο όσο και για την κοινωνία. Η ψυχική ενέργεια δεν σπαταλιέται σε προσπάθειες άρνησης ή διαστρέβλωση των συναισθημάτων, αλλά καλλιεργείται σε κάτι δημιουργικό και εποικοδομητικό.
Παράδειγμα: Οι καλλιτεχνικές δημιουργίες ή τα ακαδημαϊκά ενδιαφέροντα μπορεί να αποτελούν μια δημιουργική και εύστοχη έκφραση των παρορμήσεων.
Αυτές ήταν μερικές από τις άμυνες που χρησιμοποιεί το Εγώ για να μας προσαρμόσει στην πραγματικότητα και τους ηθικούς κώδικες του πολιτισμού μας. Υπενθυμίζουμε πως οι άμυνες επιστρατεύονται και εφαρμόζονται ασυνείδητα. Ένας άνθρωπος, παραδείγματος χάριν, που προσπαθεί να περιγράψει ψύχραιμα μια τραυματική εμπειρία, περιορίζοντας δηλαδή σκόπιμα τις συναισθηματικές του εκφράσεις, δεν χρησιμοποιεί άμυνα.
Οι άμυνες είναι ιδιαίτερα χρήσιμες. Χωρίς αυτές το Εγώ θα κατακλυζόταν από άγχος και ενοχές, με αποτέλεσμα να καταλήγει δυσλειτουργικό και ανήμπορο. Οι άμυνες όμως μπορούν να αποβούν και καταστροφικές όταν χρησιμοποιούνται σε τόσο έντονο βαθμό που αποκλείουν τη χρήση άλλων, περισσότερο εποικοδομητικών στρατηγικών:
Μια γυναίκα που από φόβο αρνείται ή απωθεί το γεγονός πως ο καρκίνος μπορεί να προσβάλει και τον δικό της μαστό αποφεύγει τη γυναικολογική εξέταση. Ένα άτομο που αρνείται ότι ο ιός HIV μπορεί να μολύνει και το ίδιο δεν χρησιμοποιεί προφυλάξεις. Μια γυναίκα που επιστρατεύει την εκλογίκευση για τη βίαιη συμπεριφορά του συντρόφου της καθηλώνει τον εαυτό της σε μια προβληματική σχέση.
Σίγουρα οι άμυνες δεν είναι καλές ή κακές από μόνες τους. Η ωφελιμότητά τους εξαρτάται από τη συχνότητα εφαρμογής τους, το πλαίσιο και τα αποτελέσματα που επιφέρουν. Στη σύγχρονη ψυχολογία υπάρχει η παραδοχή ότι μερικές ψυχολογικές ιδιότητες μπορεί να παραμένουν ασυνείδητες. Ταυτόχρονα, όμως, ο άνθρωπος έχει τη δυνατότητα να ελέγξει τα συναισθήματα, τις σκέψεις και τη συμπεριφορά του. Δεν είμαστε λοιπόν έρμαια του ασυνειδήτου μας, ούτε και εντελώς απαλλαγμένοι από αυτό.
Βιβλιογραφία:
Cervone D., & Pervin, L.A. (2013). ΘΕΩΡΙΕΣ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΤΗΤΑΣ ΕΡΕΥΝΑ ΚΑΙ ΕΦΑΡΜΟΓΕΣ. Αθήνα: Gutenberg.
Heiden, L.A. & Hersen, M. (2009). Εισαγωγή στην κλινική ψυχολογία. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα.
McWilliams, N. (2012). Ψυχαναλυτική διάγνωση. Ινστιτούτο Ψυχολογίας και Υγείας.
Stevens, R. (1987). Φρόιντ και ψυχανάλυση: Παρουσίαση και αξιολόγηση. Τhe open university.
