Η έννοια του εαυτού είναι κεντρική στην ατομική ψυχολογία του Alfred Adler, και τονίζει τη μοναδικότητα του ανθρώπου, ο οποίος αποτελεί μια ενότητα και ολότητα. Μιλάμε για άτομο, άρα για ένα ον αδιαίρετο. Ψυχή, σώμα, νους και ό,τι αυτά συνεπάγονται (εμπειρίες, συναισθήματα, συμπεριφορές), μελετώνται σαν ένα, κι όχι σαν ξεχωριστά τμήματα. Μερικές από τις ιδέες του ιδρυτή της ατομικής ψυχολογίας παρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον και βρίσκουν άριστη εφαρμογή στην καθημερινότητα μας, προωθώντας την ίδια στιγμή έναν διαφορετικό τρόπο σκέψης, που προάγει την λειτουργικότητα του ανθρώπου και θέτει στο προσκήνιο τον εαυτό.
Το νόημα της ζωής
Ξεκινώντας από το τέλος για να ξετυλίξουμε το νήμα, ας αφιερωθούμε στο αέναο και για μερικούς αναπάντητο ερώτημα ‘’ποιο είναι το νόημα της ζωής;’’. Ίσως πολλοί σπεύσουν να απαντήσουν πως πρόκειται για μια υποκειμενική υπόθεση, ωστόσο ο Άντλερ απαντά ρητά πως η ζωή δεν έχει απολύτως κανένα νόημα. Ηχεί εκ πρώτης αρκετά αντιφατικό, ωστόσο το δεύτερο μέρος της απάντησης συνεχίζει ως εξής: ‘’Ό,τι νόημα κι αν έχει η ζωή, είναι αυτό που της δίνει το κάθε άτομο’’. Καταλήγουμε μάλλον στο ότι όντως πρόκειται για μια προσωπική υπόθεση το νόημα της ζωής, αλλά όχι υπό την έννοια της φιλοσοφικού-υπαρξιακού στοχασμού, αλλά επί του πρακτέου. Είμαστε προικισμένοι με αυτή την μοναδική ικανότητα να δώσουμε στη ζωή μας το νόημα που θέλουμε, που της αξίζει, που της ταιριάζει, σύμφωνα με τα δικά μας προσωπικά κριτήρια. Αυτό σημαίνει πως εγώ και μόνο εγώ ορίζω τον εαυτό μου.
Η αξία του ανθρώπου
Στην σημερινή κοινωνία, όντας απομακρυσμένοι από κάθε τι ουσιαστικό και δη από την έννοια της αξίας, η οποία αντιμετωπίζεται με έννοιες αποκλειστικά χρηματικές και υλικές, καταλήγουμε στην αξιοκαταφρόνητη συμπεριφορά ενός ναρκισσιστικού εγώ που προσπαθεί να ικανοποιήσει τις φενακισμένες επιδερμικές ανάγκες του. Άνθρωποι-ρομπότ, έρμαια των πολιτικοκοινωνικών συστημάτων προσπαθούμε να βρούμε διέξοδο από την τελματωμένη πραγματικότητα, αναζητώντας την αξία μας. Μάλιστα, διατείνονται αρκετοί, πως οι ηλικιωμένοι δεν έχουν καμία αξία ύπαρξης καθώς δεν δύνανται να προσφέρουν ως ενεργά μέλη στην κοινωνία. Η λέξη κλειδί για την απόρριψη του επιχειρήματος είναι η προσφορά. Στην Αντλεριανή σκέψη η προσφορά δεν συνεπάγεται αξία και η αξία δεν μετριέται στην προσφορά. Η αξία της ανθρώπινης ύπαρξης εντοπίζεται στην ύπαρξη.
Υπάρχω άρα αξίζω
Ύστερα, όταν αναγνωρίσουμε ότι η ύπαρξή μας και μόνο μας κάνει σημαντικούς και μοναδικούς μπορούμε να αισθανόμαστε ότι προσφέρουμε σε κάποιον χωρίς να προσφέρουμε επι της ουσίας. Παράδοξο; Για να επιστρέψω στο παράδειγμα του ηλικιωμένου ανθρώπου, κάποιος μπορεί να προσφέρει αγάπη και συμπαράσταση στα εγγόνια του με την ύπαρξή του, καθήμενος ολημερίς σε έναν καναπέ! Ας μην βλέπουμε τους άλλους σύμφωνα με τις πράξεις τους, αλλά σύμφωνα με την ύπαρξή τους!
Θάρρος για ζωή
Η λέξη θάρρος στο επικείμενο ζήτημα του εαυτού διανθίζεται με ένα πλήθος άλλων εννοιών. Εν προκειμένω εννοούμε το θάρρος ως την δύναμη να μπορώ να ζω σύμφωνα με τα δικά μου κριτήρια, χωρίς τις προσδοκίες των άλλων, χωρίς να αναζητώ τον έπαινο για τις πράξεις μου, αναγνωρίζοντας την συμβολή μου στην κοινωνία και ενεργώντας με τρόπο που ανταποκρίνεται στον δικό μου αξιακό κώδικα. Η προϋπόθεση για όλα αυτά είναι να έχω νιώσει ότι έχω αξία και να έχω δώσει αξία στην ζωή μου. Η απουσία θάρρους υπονοεί την έλλειψη ικανότητας. Ωστόσο, στην πραγματικότητα, όλοι είμαστε ικανοί να αντιμετωπίσουμε τις παραπάνω προκλήσεις, απλώς έχουμε χάσει το θάρρος μας. Εν συνεχεία, για να ανακτήσουμε το θάρρος μας, πρέπει αρχικά να απαλλαγούμε από την επιθυμία του επαίνου, ο οποίος αποτελεί ένα μέσο χειραγώγησης.
Με λίγα λόγια, ο έπαινος ρυθμίζει μια σχέση βάσει ικανοτήτων και δημιουργεί μια ιεραρχία, με κάποιον ανώτερο και κάποιον κατώτερο.
Το ”μπράβο” όσο ενθαρρυντικό κι αν ακούγεται μας κάνει να αισθανόμαστε κατώτεροι ελλείψει ικανοτήτων. Επιπλέον, όταν αναμένω τον έπαινο για κάθε μου πράξη, προσαρμόζομαι στο μέτρο σύγκρισης του άλλου ανθρώπου και περιορίζω την ελευθερία μου.
Διαχωρισμός προκλήσεων
Με την έννοια πρόκληση ο Άντλερ εννοεί ότι ο κάθε άνθρωπος αναλαμβάνει να κάνει ορισμένα πράγματα, όπως για παράδειγμα το να μελετήσει για να μπει σε μια σχολή. Οτιδήποτε κάνει κάποιος για τον εαυτό του και έχει για τον ίδιο ένα προσωπικό όφελος, αποτελεί δική του πρόκληση και κανένας άλλος δεν πρέπει να επεμβαίνει. Γι’ αυτό είναι σώφρον να διαχωρίζουμε τι αφορά εμάς και τι τους άλλους. Κατά συνέπεια, όταν ξεκαθαριστούν τα όρια μεταξύ εμού και του άλλου είναι πιο εύκολο να ξέρω ποιες είναι οι ευθύνες μου. Κάπως έτσι οι διαπροσωπικές σχέσεις διευκολύνονται.
Το ζωτικό ψεύδος
Ο φόβος θα λέγαμε ότι είναι ένα συναίσθημα που κυριαρχεί στις ψυχές πολλών ανθρώπων. Ένας τρόπο να τον διαχειριστούμε είναι η αποφυγή των καταστάσεων που μας τρομάζουν. Μια τέτοια διαδικασία ίσως γίνεται πολλές φορές χωρίς να το καταλαβαίνουμε και καταλήγουμε σε συμπεριφορές δυσλειτουργικές, οι οποίες όμως για την ώρα λειτουργούν διευκολυντικά στην αποφυγή αντιμετώπισης μιας κατάστασης. Ωστόσο, η απάντηση που δίνουμε για να εξηγήσουμε την δυσλειτουργική συμπεριφορά μας αποτελεί μονάχα μια δικαιολογία. Η εύρεση δικαιολογιών είναι το ζωτικό ψεύδος, στο οποίο καταφεύγουμε για να μην έρθουμε αντιμέτωποι με τις προκλήσεις μας.
Ένα κλασσικό καθημερινό παράδειγμα που σίγουρα αφορά πολλούς, είναι αυτό της εργασιομανίας.
Η αλληλουχία έχει ως εξής: Φοβάμαι τις διαπροσωπικές σχέσεις (αποφυγή της πρόκλησης να συναναστραφώ άλλους ανθρώπους) και επινοώ (ασυνείδητα) την δικαιολογία του υπερβολικού φόρτου εργασίας. Πράγματι ενδέχεται κάποιος να είναι απασχολημένος με αρκετές δραστηριότητες, ωστόσο είναι αδύνατον να μην σκεφτούμε περιπτώσεις ανθρώπων, οι οποίοι θέτουν σε άριστη ισορροπία την επαγγελματική και την προσωπική τους ζωή και κατά έναν περίεργο τρόπο ο χρόνος δεν αποτελεί πρόβλημα. Η δικαιολογία της έλλειψης χρόνου αποτελεί ένα ζωτικό ψεύδος και με προστατεύει προσωρινά από το να αντιμετωπίσω την πρόκληση της συνύπαρξης με τους άλλους.
Αιτιολογία VS Τελεολογία
Φτάνοντας στην αρχή του νήματος συναντούμε την τελεολογία, η οποία σημαίνει πως για κάθε τι υπάρχει ένας σκοπός. Απεναντίας η αιτιολογία αναζητά απαντήσεις στα αέναα γιατί που πλανώνται πάνω μας. Η Αντλεριανή ψυχολογία προτείνει πως για να αντιληφθούμε τα ζωτικά ψεύδη η σωστή ερώτηση είναι «για ποιον σκοπό το κάνω αυτό; Σε τι με εξυπηρετεί; Τι όφελος έχω;» , κι όχι «Γιατί το κάνω;» Το ‘’γιατί’’ πολλές φορές μας εγκλωβίζει και μας περιορίζει να κοιτάξουμε σε πολλές κατευθύνσεις, καθώς είμαστε πεπεισμένοι πως η απάντηση εδράζεται στην παιδική μας ηλικία και στα σφάλματα των γονιών μας, τα γνωστά ‘’τραύματα’’. Συνεπώς αν θεωρήσουμε πως η σημερινή μας συμπεριφορά και κατάσταση είναι αποτέλεσμα παρελθοντικών εμπειριών, αυτομάτως εγκαταλείπουμε την προσπάθεια να αλλάξουμε και θεωρούμε πως αυτό έμελλε να γίνει.
Τον ντετερμινισμό της Φροϋδικής αιτιολογίας απορρίπτει και αντικαθιστά η τελεολογία. Αν αναρωτηθώ για τον σκοπό των πράξεων μου θα καταλάβω πως με τον ίδιο τρόπο που δημιούργησα μια κατάσταση γιατί με εξυπηρετεί στην επίτευξη του σκοπού μου, με τον ίδιο τρόπο μπορώ ανά πάσα στιγμή να απεμπλακώ και να βρω πιο λειτουργικούς τρόπους για κερδίσω αυτό που θέλω.
Με άλλα λόγια, η τελεολογία υπονοεί πως εμείς οι ίδιοι έχουμε τη ευθύνη και τη δύναμη να αλλάξουμε και δεν αποτελούμε έρμαια του σκοτεινού παρελθόντος που μυστηριωδώς μας καθορίζει.
Ο καθένας μπορεί να ορίζει τον εαυτό του και την ζωή του με όποιο τρόπο θέλει, ώστε να της δίνει νόημα. Υπάρχει ο προσωπικός μας χώρος, καθώς και ο προσωπικός χώρος των άλλων και οφείλουμε να ξέρουμε να τους διαχωρίζουμε. Είμαστε αυτό που θέλουμε να είμαστε, αυτοκαθοριζόμενοι από τις επιλογές μας.
