Οι σκέψεις μας επηρεάζουν σε μεγάλο βαθμό τη συμπεριφορά και τη συναισθηματική μας κατάσταση. Σύμφωνα με τη γνωστική-συμπεριφορική προσέγγιση της ψυχολογίας, πληθώρα προβλημάτων, όπως το άγχος ή η κατάθλιψη, οφείλονται στον τρόπο που το άτομο σκέφτεται τον εαυτό του και τον κόσμο. Καταστροφικές σκέψεις («αν αποτύχω, χάθηκαν όλα»), σκέψεις που κυριαρχούνται από πρέπει («πρέπει να τα καταφέρω») ή σκέψεις του τύπου όλα ή τίποτα («αν αποτύχω, είμαι άχρηστος») δυσχεραίνουν την αντιμετώπιση της καθημερινότητας. Τέτοιων ειδών σκέψεις θεωρούνται παραποιήσεις της πραγματικότητας, από την άποψη ότι δεν ανταποκρίνονται σε αυτή με ρεαλιστικό τρόπο (Heiden & Hersen, 2011).
Σύμφωνα με τη λογικοθυμική θεραπεία του Albert Ellis, οι άνθρωποι επιδιώκουμε στη ζωή μας διάφορους στόχους. Λογικό είναι καθετί που βοηθά τους στόχους μας να υλοποιηθούν, ενώ παράλογο ό,τι τους εμποδίζει. Όταν οι άνθρωποι προσπαθούμε να ικανοποιήσουμε έναν στόχο, ερχόμαστε σε επαφή με γεγονότα και καταστάσεις (ερεθίσματα), που με τη σειρά τους προκαλούν συναισθηματικές και συμπεριφορικές αντιδράσεις. Αυτές οι αντιδράσεις μπορούν είτε να διευκολύνουν είτε να παρεμποδίσουν την επίτευξη του στόχου (Χαρβάτης, 2000).
Ας δώσουμε στο σημείο αυτό ένα απλό παράδειγμα. Έστω ότι ο στόχος σας είναι να πετύχετε σε μία γραπτή εξέταση. Πηγαίνετε στην αίθουσα, διαβάζετε τα θέματα και αντιλαμβάνεστε πως είναι εύκολα (γεγονός-ερέθισμα). Αυτό σας προκαλεί ανακούφιση και αισιοδοξία (συναισθηματική αντίδραση), ενώ αρχίζετε να γράφετε την απάντησή σας με άνεση (συμπεριφορική αντίδραση). Σε περίπτωση όμως που τα θέματα ήταν δύσκολα, οι αντιδράσεις σας κατά πάσα πιθανότητα θα άλλαζαν. Μπορεί να βιώνατε άγχος και να δυσκολευόσασταν να σχηματίσετε μια σωστή απάντηση.
Βέβαια, πρέπει να έχουμε στον νου μας πως τα ερεθίσματα (γεγονότα, καταστάσεις) δεν προκαλούν άμεσα τις αντιδράσεις μας. Ανάμεσα στα ερεθίσματα και τις αντιδράσεις παρεμβάλλονται γνωστικές διαδικασίες, που αντανακλούν τις βασικές μας πεποιθήσεις για αυτά. Η γνωστική επεξεργασία ενός ερεθίσματος θα διαμορφώσει και την τελική αντίδραση. Σύμφωνα με τον Ellis, οι παράλογες πεποιθήσεις μας για τα ερεθίσματα είναι η κύρια αιτία όλων των συναισθηματικών και συμπεριφορικών δυσλειτουργιών των ατόμων (Gross, 1992. Καλπάκογλου, 2013. Χαρβάτης, 2000). Έτσι, τα δύσκολα θέματα για εσάς μπορεί να θεωρούνται μια μικρή καταστροφή (διάβασα άδικα, δε θα ξεμπερδέψω ποτέ με αυτό το μάθημα) και από έναν συμφοιτητή σας μία ασήμαντη σχετικά δυσκολία.
Σύμφωνα με τη λογικοθυμική θεραπεία, οι ψυχοπαθολογικές καταστάσεις οφείλονται εξίσου σε παράλογες γνωστικές διαδικασίες. Αυτές μπορεί να χαρακτηρίζονται από υπερβολή, υπεραπλοποίηση και υπεργενίκευση. Μια βόλτα στην πόλη, που για ένα άτομο είναι ένα απλό γεγονός, για ένα άλλο ίσως αποτελεί ανυπέρβλητη δυσκολία. Μπορεί να σκέφτεται ότι θα αγχωθεί, θα λιποθυμήσει και ότι θα ρεζιλευτεί στα μάτια του κόσμου. Οι σκέψεις του, δηλαδή, βασίζονται σε μη ρεαλιστικές (παράλογες) πεποιθήσεις, οι οποίες εντείνουν το άγχος και οδηγούν σε συμπεριφορά αποφυγής της φοβικής κατάστασης.
Γενικότερα, ασχέτως του προβλήματος, υπάρχουν τέσσερις βασικές μορφές με τις οποίες εκφράζονται οι παράλογες πεποιθήσεις μας. Η πρώτη είναι η απαιτητικότητα, δηλαδή τα «πρέπει», που αναφέραμε και προηγουμένως. Τα πρέπει αντανακλούν μη ρεαλιστικές προσδοκίες από τον εαυτό, άλλα άτομα ή γεγονότα, και δεν αφήνουν περιθώρια αποτυχίας ή σφαλμάτων. Πρέπει να καταφέρω, πρέπει οι άλλοι να μου φέρονται καλά και ο κόσμος πρέπει να είναι δίκαιος. Μία ακόμη μορφή παράλογων πεποιθήσεων είναι η καταστροφολογία, όπου αντικειμενικώς αρνητικά γεγονότα μεταφράζονται ως καταστροφές. Έπειτα έχουμε τη χαμηλή ανεκτικότητα ματαίωσης, κατά την οποία οι δυσάρεστες καταστάσεις (π.χ. μια αποτυχία) δεν μπορούν να γίνουν αποδεκτές από το άτομο. Τέλος, έχουμε την αυτο-αξία, η οποία αναφέρεται σε πεποιθήσεις που δηλώνουν ότι το άτομο κρίνεται για συγκεκριμένες πράξεις του ωσάν αυτές να αντανακλούν ολόκληρο τον εαυτό του και το πόσο αυτός αξίζει (π.χ. αν δεν βρω δουλειά, όλοι θα με θεωρούν άχρηστο) (Καλπάκογλου, 2013. Χαρβάτης, 2000).
Στόχος της λογικό-συναισθηματικής θεραπείας είναι η αναζήτηση των παραλόγων ιδεών του ατόμου και η αμφισβήτησή τους μέσα από την κριτική τους (ρεαλιστική) εξέταση. Το γεγονός, με άλλα λόγια, υφίστανται διαφορετική γνωστική επεξεργασία κι έτσι αλλάζουν οι συναισθηματικές και συμπεριφορικές αντιδράσεις. Μέσα από τη λογικοθυμική θεραπεία, το άτομο μαθαίνει να αντιμετωπίζει τις δυσκολίες της ζωής του, αναπτύσσοντας ικανότητες και στρατηγικές επίλυσης προβλημάτων. Παράλληλα, μαθαίνει να επεξεργάζεται τα συναισθήματά του με λειτουργικό κι όχι αυτοκαταστροφικό τρόπο. Αντί για άγχος αισθάνεται ανησυχία, αντί για κατάθλιψη θλίψη κι αντί για ενοχή μετανόηση. Το άτομο βέβαια δεν δουλεύει μόνο μέσα στα πλαίσια της θεραπείας, αλλά αναλαμβάνει κι εργασίες για το σπίτι. Ταυτόχρονα με τη γνωστική αναδόμηση, συνήθως, ο θεραπευόμενος εργάζεται και σε συμπεριφορικό επίπεδο. Με αυτόν τον τρόπο ισχυροποιεί την αμφισβήτηση των παράλογων ιδεών του. Αυτό ισχύει γενικότερα για τη γνωσιακή-συμπεριφορική θεραπεία, μία μορφή της οποία αποτελεί και η λογικοθυμική θεραπεία του Ellis (Beck, 2000. Niedenthal, & Krauth-Gruber, 2011. Heiden & Hersen, 2011. Καλπάκογλου, 2013. Χαρβάτης, 2000).
Ακόμη και δίχως ψυχοθεραπεία όμως, το άτομο μπορεί να επεξεργαστεί συνειδητά τις σκέψεις του για τα γεγονότα της ζωής, τροποποιώντας έτσι τις αντιδράσεις του. Βέβαια, όπως η αλλαγή της σκέψης αλλάζει τη συμπεριφορά, έτσι και η αλλαγή της συμπεριφοράς μεταβάλει τις σκέψεις μας. Η κατεύθυνση της αλλαγής εξαρτάται από την εκάστοτε συνθήκη, το περιβάλλον του ατόμου και το ίδιο το άτομο. Η απάντηση, επομένως, στο ερώτημα του τίτλου, “είμαστε οι σκέψεις μας;” είναι: “ναι, αλλά όχι μόνο”. Στην πραγματικότητα, είμαστε η αλληλοεπίδραση των συναισθημάτων, των σκέψεων και της συμπεριφοράς μας. Αυτό το γνώριζε καλά και ο ίδιος ο Ellis, ο οποίος άλλαξε το αρχικό όνομα της θεωρίας του από λογική σε λογικοθυμική.
Βιβλιογραφία:
Beck, J. S. (2000). Εισαγωγή στη γνωστική θεραπεία. Αθήνα: Πατάκη.
Gross, R. D. (1992). Psychology: The science of Mind and Behavior.
Καλπάκογλου, Θ. (2013). Άγχος και πανικός: Γνωσιακή θεωρία και θεραπεία. Δωρεάν έκδοση Pdf.
Heiden, L. A., & Hersen, M. (2011). Εισαγωγή στην κλινική ψυχολογία. Αθήνα: Πεδίο.
Niedenthal, P. M., Krauth-Gruber, S., & Ric, F. (2011). Ψυχολογία του συναισθήματος. Αθήνα: Τόπος
Χαρβάτης, Α (2000). Χαρακτηριστικά γονέων και η σχέση τους με την εκτίμηση δυνατοτήτων και δυσκολιών των παιδιών: Αντλεριανή και ορθολογιστική-συναισθηματική προσέγγιση. Διδακτορική διατριβή. Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης.
