Η Ιδεοψυχαναγκαστική Διαταραχή (ΙΨΔ/ Obsessive–compulsive disorder-) περιλαμβάνεται στην ομάδα των αγχωδών διαταραχών και θεωρείται η πέμπτη αιτία αναπηρίας ανάμεσα στις ψυχικές διαταραχές. Χαρακτηρίζεται είτε από ιδεοληψίες: ανεξέλεγκτες επαναλαμβανόμενες σκέψεις (obsessions), είτε από ψυχαναγκασμούς: καταναγκαστικές, σχεδόν τελετουργικές συμπεριφορές (compulsions), είτε και από τα δύο. Είναι μια ιδιαιτέρως δύσκολα διαχειρίσιμη κατάσταση που επιφέρει σημαντικά προβλήματα στην καθημερινότητα του ατόμου, αλλά και στη ζωή του γενικότερα. Συχνή είναι η συσχέτιση του OCD (ή της ΙΨΔ) με την εμφάνιση κατάθλιψης, ενώ περίπου στο 1/3 των ατόμων που πάσχουν από OCD εμφανίζουν και άλλες διαταραχές. Οι πιο συχνές είναι οι διατροφικές διαταραχές (βουλιμία/νευρική ανορεξία), αγοραφοβία, διαταραχή πανικού, τικ, σύνδρομο Tourette, καθώς συχνά εμφανίζεται και εξάρτηση από αλκοόλ/ναρκωτικές ουσίες.
Οι ακριβείς αιτίες του OCD δεν είναι γνωστές. Φαίνεται να υπάρχει αλληλεπίδραση μεταξύ των βιολογικών/γενετικών παραγόντων και του κοινωνικού περιβάλλοντος, πιο συγκεκριμένα της ανατροφής/διαπαιδαγώγησης, με ιδιαιτέρως κοινό μοτίβο την αυστηρότητα και το άγχος στην οικογενειακή ζωή, ενώ η κληρονομικότητα φαίνεται να αυξάνει την πιθανότητα εμφάνισής του από 2% επί του γενικού συνόλου, στο 5% .
Οι πιο συνήθεις ιδεοληψίες έχουν να κάνουν με:
- Φόβο μόλυνσης από βρωμιά ή ασθένεια και σύνδεση της καθαριότητας με την εξουδετέρωση μικροβίων και ιών.
- Φόβο πως θα συμβεί κάτι κακό/φόβο θανάτου για τον εαυτό ή τους οικείους ή φόβο επιθετικότητας, δηλαδή πως θα προκαλέσει ο ίδιος κακό στους άλλους.
- Έντονη ανάγκη για τάξη, σχολαστικότητα, τέλεια συμμετρία στο χώρο ή/και ακρίβεια.
- Σεξουαλικές σκέψεις που παρεκκλίνουν από τις συνήθεις και προκαλούν φόβο, τύψεις εώς και αηδία στο άτομο για τον εαυτό του (εικόνες σοδομισμού, παιδεραστίας, βιασμού, σκέψεις ομοφυλοφιλίας κ.α.).
- Αμφιβολίες σχετικές με τη θρησκευτική πίστη και φόβο Θεού, με χρήση βλασφημιών που το άτομο αδυνατεί να σταματήσει
- Φόβος αποκλίνουσας κοινωνικής συμπεριφοράς, με συχνή χρήση βωμολοχιών και άσχημων χειρονομιών.
- Ιδεοληψίες που αφορούν σε συνεχή έλεγχο καταστάσεων και λειτουργιών.
- Φόβος πως θα χάσει/ξεχάσει κάτι ιδιαιτέρως πολύτιμο/σημαντικό.
Οι πιο συνήθεις ψυχαναγκασμοί αφορούν σε:
- Επίμονη και υπερβολική καθαριότητα.
- Επίμονη τακτοποίηση των αντικειμένων με ένα συγκεκριμένο μοτίβο.
- Συνεχείς αριθμητικές πράξεις και διαρκής αναζήτηση ακριβών υπολογισμών/ψυχαναγκαστική καταμέτρηση.
- Συνεχής νοητική επανάληψη λέξεων και φράσεων ή/και διαρκής μονόλογος.
- Συνεχής και επαναλαμβανόμενος έλεγχος πχ θερμοσίφωνα, κουζίνας, κλειδώματος, κλπ.
- Συλλογή άχρηστων αντικειμένων με αδυναμία αποχωρισμού τους.
- Συχνή χρήση βλασφημιών, επαναλαμβανόμενες βρισιές κλπ.
Στο άτομο μπορεί να υπάρχει μόνο ένας τύπος ιδεοψυχαναγκασμού ή να συνυπάρχουν διάφοροι. Ενώ κάποιες ή και πολλές από τις παραπάνω ιδεοληψίες και τελετουργικά αφορούν όλους μας, το άτομο που πάσχει από OCD δυσκολεύεται να ακολουθήσει τους ρυθμούς της καθημερινότητας του, ακριβώς λόγω των ιδεοψυχαναγκασμών του.
Για παράδειγμα, είναι λογικό να ελέγξουμε αν κλείσαμε όλες τις συσκευές φεύγοντας από το σπίτι ή να γυρίσουμε να ξανά τσεκάρουμε το κλείδωμα της πόρτας. Το άτομο με OCD θα σπαταλήσει ενδεχομένως πάνω από μια ώρα τσεκάροντας ξανά και ξανά τα ίδια σημεία. Είναι λογικό να θελήσουμε να πλένουμε τα χέρια μας μόλις ακουμπήσουμε σε βρώμικη επιφάνεια. Το άτομο με OCD θα πλύνει τα χέρια του για τουλάχιστον δέκα λεπτά, κοκκινίζοντας και ερεθίζοντας το δέρμα από το τρίψιμο.
Ο ασθενής δεν μπορεί να κοντρολάρει τις σκέψεις και τις συμπεριφορές του, παρόλο που αναγνωρίζει πως είναι αβάσιμες ή/και υπερβολικές. Ξοδεύει αρκετό από τον ημερήσιο χρόνο του χαμένο μέσα στο OCD του. Εκτελεί με τελετουργικό τρόπο την κάθε ψυχαναγκαστική συμπεριφορά και αντλεί ευχαρίστηση και ανακούφιση μέσα από αυτήν την τελετουργία. Αποκτά προβλήματα στην κοινωνική και προσωπική του ζωή και στην εργασία του λόγω του OCD του. Ερμηνεύει όλα όσα του συμβαίνουν βάσει του ιδεοψυχαναγκασμού του, επικρίνοντας ταυτόχρονα τον εαυτό του και μειώνοντας την αυτοεικόνα του. Βιώνει, με άλλα λόγια, μια διαρκή κατάσταση άγχους και στρες.
Ο πάσχων από OCD συνήθως καταφέρνει για ένα εύλογο χρονικό διάστημα να συγκρατείται, αναπτύσσοντας μηχανισμούς αντίστασης, και να ελέγχει τα συμπτώματα στον κοινωνικό περίγυρο. Με τον καιρό, οι αντιστάσεις αυτές μειώνονται. Αισθάνεται ντροπή και τύψεις για τις ιδεοληψίες που το διακατέχουν. Προσπαθεί να κρύψει τις ψυχαναγκαστικές τελετουργίες του. Ζώντας για χρόνια μέσα στη μυστικοπάθεια και το στρες, θυσιάζει, ενδεχομένως, την προσωπική του ζωή και την κοινωνική και εργασιακή του ανέλιξη. Η κατάθλιψη παραμονεύει και συχνά εκδηλώνεται μετά από χρόνια OCD.
Οι παραπάνω λόγοι αποτρέπουν συχνά τον ασθενή να επισκεφθεί ειδικό ψυχικής υγείας. Η εκτίμηση ψυχιάτρου είναι απαραίτητη, ώστε, βάσει ιστορικού να ορίσει το θεραπευτικό πλαίσιο του ασθενή. Η φαρμακευτική αγωγή μπορεί να βοηθήσει και να βελτιώσει αισθητά τη ζωή του ασθενούς. Οι ψυχοθεραπευτικές συνεδρίες, όμως, κρίνονται απαραίτητες. Η πιο διαδεδομένη παρέμβαση ανήκει στη Γνωσιακή-Συμπεριφορική θεραπεία, που φέρει καλά και συνήθως σύντομα αποτελέσματα, παρεμβαίνοντας στον τρόπο που αντιλαμβάνεται ο ασθενής το πρόβλημα του. Οι συμπεριφοριστικές παρεμβάσεις δείχνουν να έχουν επιτυχές αποτέλεσμα σε σημείο που αγγίζει το 70-80% των ασθενών. Οι ομάδες υποστήριξης βοηθούν πολύ τον ασθενή στη βελτίωση της αυτοεικόνας του, καθώς αντιλαμβάνεται πως δεν είναι μόνος μέσα σε αυτό. Η συμβουλευτική με στόχο τη βελτίωση της οικογενειακής επικοινωνίας και λειτουργίας, είναι εξαιρετικά βοηθητική επίσης.
Η ενημέρωση του ατόμου και του οικογενειακού του περιβάλλοντος είναι η αρχή της αλλαγής. Μόλις ο ασθενής συνειδητοποιήσει πως η διαταραχή για την οποία ντρέπεται του καταστρέφει την ποιότητα της ζωής του, και πως αυτό δύναται να αλλαχθεί με στοχευμένη παρέμβαση, τότε ο δρόμος ανοίγει για την αντιμετώπιση του OCD.
