Η συγκίνηση ως έννοια, συναφής με αυτή των συναισθημάτων, έχει θεωρηθεί από τον δυτικό πολιτισμό ως μία κατώτερη μορφή έκφρασης, καθώς υπονομεύουν τη λογική. Η απαρχή της υποτίμησης της συγκίνησης, μπορεί να εντοπιστεί στον 18ο αιώνα, όπου ο διαφωτισμός ήταν στο άνθος του. Με κυριότερο εκπρόσωπο τον Kant και τη ρήση του «Τολμήστε να σκεφτείτε λογικά, βρείτε το θάρρος να χρησιμοποιήσετε το μυαλό σας», δεν είναι κανείς να απορεί γιατί οι συγκινήσεις πέρασαν στο παρασκήνιο. Την ίδια εποχή όμως έκανε την εμφάνισή του ο ρομαντισμός, ως αντίδραση του διαφωτισμού, ο οποίος επιβεβαιώνει τις συγκινήσεις και την επίδρασή τους στην προσωπική ζωή, την πολιτική, την λογοτεχνία και τη φιλοσοφία.
Ένας ορισμός
«Οι συγκινήσεις δημιουργούν σχήματα συγκεκριμένων τρόπων συμπεριφοράς, ιδιαίτερα κοινωνικής, στα οποία βασίζεται η ανθρώπινη προσαρμογή στον κόσμο. Οι βάσεις αυτών των σχημάτων περνούν γενετικά από τη μία γενιά στην άλλη», (K. Oatley, J.M. Jenkins, 1996). Ωστόσο, δεν σημαίνει πως γεννιόμαστε με έμφυτες προκαθορισμένες δράσεις. Γεννιόμαστε με κάποιες εν δυνάμει συμπεριφορές, οι οποίες αποκτούν νόημα μέσα από τις εμπειρίες και επεξεργάζονται βάσει αυτών. Αυτό σημαίνει πως όλα τα άτομα έχουν την προδιάθεση να αναπτύξουν διάφορες συμπεριφορές, αλλά η τελική επιλογή δεν είναι αποτέλεσμα γενετικού παράγοντα.
Κληρονομικότητα
Οι συγκινήσεις, σύμφωνα με μελέτες που έχουν γίνει μπορούν κάλλιστα να καταταχθούν στα στοιχεία που είναι κληρονομημένα. Ανήκουν στο ευρύτερο φάσμα των αντανακλαστικών, των συμπεριφορών δηλαδή, όπου ένα ερέθισμα απελευθερώνει μία ενέργεια. Πρόκειται για ένα οικουμενικό γνώρισμα των ανθρώπων. Μάλιστα, ο Eibl-Eibesfeldt (1970), ανακάλυψε ότι οι άνθρωποι όταν προσεγγίζουν ο ένας τον άλλον για να χαιρετηθούν ή να φλερτάρουν, ανασηκώνουν τα φρύδια για ένα κλάσμα του δευτερολέπτου. Έτσι, κάθε συγκινησιακή έκφραση είναι μια αντανακλαστική δομή του προσώπου, που δηλώνει συγκεκριμένο συναίσθημα. Η απόδειξη ότι οι συγκινήσεις είναι κληρονομημένες προέρχεται από μελέτες σε παιδιά κωφά ή τυφλά, που δεν έχουν πρόσβαση στη μάθηση των εκφράσεων. Βρέθηκε λοιπόν, ότι αυτά τα παιδιά, χρησιμοποιούν εκφράσεις του προσώπου, καθώς και αντίστοιχες συναισθηματικές στάσεις αλλά και τους συνοδούς ήχους.
Σχήματα δράσης των συγκινήσεων
Ο σημερινός όρος ‘’συγκίνηση’’, περιγραφόταν παλιά ως ‘’ένστικτο’’. Σειρά ερευνών κατέδειξε ορισμένα σχήματα δράσεων των συγκινήσεων, ή αλλιώς των ενστίκτων. Πως αντιδρούμε δηλαδή ‘ενστικτωδώς’ απέναντι σε κάποιες καταστάσεις. Η μια ιδέα βασίζεται στη συμπεριφορά που έχει στόχο. Προκειμένου για την επίτευξη του στόχου, επιτυγχάνονται κάποιες ενέργειες. Η γνώση γι’ αυτές δεν είναι συνειδητή. Αποκτάται κατά τη διάρκεια των χρόνων από τη συσσώρευση μιας σειράς περιγραμμάτων των διαδικασιών στον εγκέφαλο. Έπειτα, έχουμε την ιδέα του σεναρίου.
Το σενάριο
Σύμφωνα με αυτήν, διαθέτουμε διάφορα σενάρια για σημαντικές λειτουργίες. Έτσι, κάθε φορά που θέλουμε να κάνουμε κάτι συγκεκριμένο, ενεργοποιείται το αντίστοιχο σενάριο κι επιτυγχάνεται ο στόχος μας. Άλλα σημαντικά συστατικά των ενστίκτων είναι το ‘’σήμα ερεθισμού’’ και το ‘’κίνητρο’’. Δεν θα μπορούσαν να περιγραφούν πιο ξεκάθαρα, μέσα από τη εμπειρία του Δαρβίνου. Ο ίδιος, επιχείρησε να κάνει ένα πείραμα στον εαυτό του. Έφερε πολύ κοντά το πρόσωπό του στο γυαλί ενός κλουβιού, που μέσα είχε μια οχιά. Είχε αποφασίσει να μην κουνηθεί εάν η οχιά επιτίθετο. Ωστόσο, αυτό δεν πέτυχε. Όπως ο ίδιος αναφέρει «η θέληση και η λογική μου ήταν αδύναμες μπροστά στη φαντασία ενός κινδύνου που δεν είχαν καν βιώσει» (Darwin, 1872/1965).
Η διεργασία των συγκινήσεων
Η πληθώρα βιβλιογραφίας δεν συγκλίνει σε έναν και μοναδικό ορισμό των συγκινήσεων. Ωστόσο, υπάρχουν θεωρίες που μας διαφωτίζουν για τη διεργασία αυτών. Γενικά, προκειμένου για την ανθρώπινη συνεννόηση οι άνθρωποι ορίζουν τα πράγματα γύρω τους βάσει προτύπων. Αυτό με όρους γνωστικής ψυχολογίας σημαίνει πως κάθε τι έχει «αναγκαία και ικανά χαρακτηριστικά» και έτσι κατηγοριοποιείται και ορίζεται. Παρόμοια, οι συγκινήσεις διέπονται από τα στάδια της εκτίμησης, αξιολόγησης πλαισίου, ετοιμότητα για δράση, οργανική μεταβολή, έκφραση, δράση.
Εκτίμηση
Το πρώτο στάδιο σχετίζεται με την αναγνώριση ενός γεγονότος ως σημαντικό. Συνεπώς οι συγκινήσεις προκαλούνται από γεγονότα και είναι εμπρόθετες, δηλαδή κατευθύνονται προς κάποιο αντικείμενο (πρόσωπο). Η συστατική προσέγγιση της συγκίνησης προτείνει ότι οι συγκινήσεις έχουν συστατικά, όπως πχ η ευχαρίστηση, προβλεψιμότητα, αναμενόμενη προσπάθεια, δραστηριότητες προσοχής, βεβαιότητα, ανθρώπινο στοιχείο, έλεγχος κατάστασης, προσλαμβανόμενο πεδίο, σπουδαιότητα. Απεναντίας, μια άλλη προσέγγιση κάνει λόγο για συνάφεια στόχου. Δηλαδή, μια συγκίνηση προκαλείται από αίτια που σχετίζονται με στόχους ή ενδιαφέροντα.
Αξιολόγηση πλαισίου
Προκειμένου να βιωθεί μια συγκίνηση, προϋποτίθεται σκέψη. Η διεργασία αυτή αφορά την αξιολόγηση του πλαισίου μέσα στο οποίο συμβαίνει ένα γεγονός. Κάθε συναίσθημα συνοδεύεται κι από μία σκέψη. Ο θυμός για παράδειγμα ενέχει σκέψεις για σχέδια αντεκδίκησης. Πρόκειται για μία δευτερογενή αξιολόγηση του γεγονότος. Σημειωτέο δε σε αυτό το σημείο ότι η καταπολέμηση των αρνητικών συναισθημάτων συνίσταται στην επεξεργασία των σκέψεων μας και την μεταβολή αυτών προς μια θετική ποιότητα. Με αυτή την αρχή δουλεύουν τα ψυχοθεραπευτικά μοντέλα του Συμπεριφορισμού. Με λίγα λόγια οι συγκινήσεις ενεργοποιούν μια ενεργητική νοητική δραστηριότητα. Είναι δηλαδή αξιολογήσεις και επειδή σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, μπορούμε να επιλέξουμε τον τρόπο αξιολόγησης των γεγονότων μπορούμε να αλλάξουμε και τα συναισθήματά μας.
Ετοιμότητα δράσης
Έχει βρεθεί από έρευνες ότι συγκεκριμένα συναισθήματα συνδέονται με λειτουργικές δομές. Δηλαδή με την επακόλουθη ενέργεια που συνοψίζεται στην ερώτηση «Τι πρέπει να κάνω γι’ αυτό;». Μάλιστα τα παιδιά γνωρίζουν από την ηλικία των 3 ετών ότι η συγκίνηση αντιπροσωπεύει ένα πρόβλημα, το οποίο πρέπει να λυθεί. Ενδιαφέρον παρουσιάζει το γεγονός ότι οι άνθρωποι φαίνεται να ανακουφίζονται από τον πόνο τους, όταν δοθεί μια εξήγηση γι’ αυτόν. Μια συγκίνηση λοιπόν μας προετοιμάζει για δράση.
Έκφραση, σωματική μεταβολή και δράση
Έκφραση είναι κάτι εσωτερικό, όπως τα συναισθήματα, που εξωτερικεύονται. Η σωματική μεταβολή αφορά την αίσθηση των συγκινήσεων στο σώμα μας και η δράση αφορά τις πράξης που αντιπροσωπεύουν τις συγκινήσεις.
Το βασίλειο του θυμικού
Συγκίνηση, συναίσθημα, θυμικό, είναι πανομοιότυπες έννοιες που συνδέονται με τις επιθυμίες, τις προδιαθέσεις και τις διαθέσεις. Η διάρκεια των συγκινήσεων είναι περιορισμένη και μπορούμε συνήθως να την αντιληφθούμε από τις εκφράσεις. Η διάθεση από την άλλη είναι μια κατάσταση μεγαλύτερη σε χρονική διάρκεια και ευμετάβλητη, ανεξάρτητα από την εκτίμηση εξωτερικών γεγονότων.
Ρύθμιση Συναισθημάτων
Βασικό ρόλο στη ρύθμιση αλλά και τις διαφορές των συναισθημάτων παίζει η ανατροφή των παιδιών. Η ρύθμιση ξεκινά με τους χειρισμούς των συγκινήσεων από τους γονείς και δη από τις προσδοκίες που έχουν αμφότεροι ο ένας για τον άλλον. Βασίζεται εν πολλοίς στην αλληλεπίδραση με τους άλλους και συνεπώς δεν πρόκειται για ατομική υπόθεση. Ως ρύθμιση του συναισθήματος εννοούμε τη συγκινησιακή ισορροπία που συνίσταται σε υποκειμενικές διαφορές, όπως η ένταση, η συχνότητα και η διάρκεια των συναισθημάτων. Η ισορροπία επέρχεται από τις διεργασίες που προαναφέρθηκαν για τη διαμόρφωση των συγκινήσεων. Αποτυχία ρύθμισης του συναισθήματος, δηλαδή, αδυναμία να χειριστούν και να ελεγχθούν οι συγκινήσεις περιγράφεται ως «απορρύθμιση» και είναι συνώνυμο της ψυχοπαθολογίας.
Συναισθήματα και Ψυχοπαθολογία
Είναι κοινός τόπος πως ο πυρήνας των διαταραχών αφορά σε μεγάλο μέρος το συναισθηματικό υπόβαθρο του ανθρώπου. Έτσι, κάνουμε λόγο για καταστάσεις έντονου άγχους, έντονης θλίψης ή μανίας αλλά και φόβου, που άπτονται του φάσματος της παθολογίας. Οι διαταραχές που σχετίζονται με τα συναισθήματα χωρίζονται σε δύο κατηγορίες, στις εξωτερικές και τις εσωτερικές. Η πρώτη κατηγορία αφορά τον εναντιωματικό χαρακτήρα και διαταραχή της συμπεριφοράς, ενώ η δεύτερη, το άγχος και την κατάθλιψη.
Πώς συνδέονται τα συναισθήματα με τις διαταραχές
Η κύρια υπόθεση γύρω από τη σύνδεση των συναισθημάτων και των διαταραχών είναι πως όταν ένα άτομο υποφέρει από κάποια διαταραχή, ένα συναίσθημα γίνεται κυρίαρχο στη συναισθηματική οργάνωση του ατόμου. Έτσι, τα καταθλιπτικά άτομα βιώνουν έντονη θλίψη, ενώ τα αγχώδη άτομα, έντονο άγχος (Tomkins 1962, 1963). Επιπλέον, αναφέρεται και η άποψη περί «ψυχικού σχήματος», που υποστηρίζει ότι ένα γεγονός που προκαλεί ένα συναίσθημα, είναι δυνατόν να αποθηκευτεί στη μνήμη. Έτσι, μεταγενέστερα η ομοιότητα άλλων γεγονότων με το αρχικό είναι ικανή να προκαλέσει το ίδιο συναίσθημα. Το μοτίβο αυτό δημιουργεί μια σταθερή δομή ανταπόκρισης σε γεγονότα με το πέρασμα του χρόνου.
Κλείνοντας, ας θυμηθούμε μια από τις αρχές της ψυχαναλυτικής θεραπείας που μας επισημαίνει ότι οι λιγότερο συνειδητές επιθυμίες, οι μισοξεχασμένες εμπειρίες και οι παλαιότερες προσδοκίες έρχονται στην επιφάνεια, σαν να περίμεναν πάντα μια ευκαιρία για έκφραση. Και τα συναισθήματα πρέπει να ακολουθούν τους σηματοδότες που δείχνουν προς τον δρόμο για έκφραση.
Πηγή:
- K. Oatley, J. M. Jenkins, (2004). Συγκίνηση: ερμηνείες και κατανόηση, εκδ. ΠΑΠΑΖΗΣΗ
