Το συναίσθημα μπορεί να λάβει δύο διαστάσεις, μία θετική και μία αρνητική. Τα αρνητικά συναισθήματα, αν και δυσάρεστα στους ανθρώπους, είναι σημαντικά για την αποφυγή των απειλών του περιβάλλοντος. Εκ πρώτης όψεως δεν φαίνεται το παιδί να απειλείται από κάτι μόλις η μητέρα του κλείσει το φως στο δωμάτιο. Εξελικτικά, όμως, ο φόβος απέναντι στο σκοτάδι ήταν σημαντικός για να προστατευτεί το ανθρώπινο είδος που δεν διαθέτει καλή νυχτερινή όραση.
Παρομοίως, η στεναχώρια εξαιτίας ενός χωρισμού ή το άγχος πριν από μία εξέταση δεν μας προστατεύουν από φυσικές απειλές. Με αυτόν τον τρόπο όμως ο άνθρωπος μαθαίνει ποιες καταστάσεις είναι δύσκολες και προετοιμάζεται να καταβάλει μεγαλύτερη προσπάθεια για να τις αντιμετωπίσει. Οι απειλές εντοπίζονται τόσο σε φυσικά όσο σε κοινωνικά περιβάλλοντα.
Παρά τη σπουδαιότητα των αρνητικών συναισθημάτων, οι άνθρωποι συχνά ταλανίζονται από αυτά. Σε μεγάλη ένταση τα αρνητικά συναισθήματα χάνουν την ευεργετικότητά τους και προκαλούν προβλήματα. Το άγχος, παραδείγματος χάριν, σε μέτρια επίπεδα πριν από μια συνέντευξη είναι ευεργετικό, καθώς μας κρατάει σε επαγρύπνηση. Το μυαλό κατασκευάζει εύστοχες απαντήσεις, αντιλαμβάνεται ταχύτερα αν πρόκειται για κάποια ερώτηση «παγίδα» κ.λπ. Το άγχος όμως σε μεγάλα επίπεδα μπλοκάρει το μυαλό και έτσι το άτομο κομπιάζει, μπερδεύει τα λόγια του και προβάλλει μια φοβισμένη εικόνα του εαυτού του.
Προκατάληψη προς το αρνητικό
Η ενέργεια που αφιερώνουμε και η γνωστική επεξεργασία που ενεργοποιούμε απέναντι σε αρνητικά συναισθήματα είναι πολύ μεγαλύτερες συγκριτικά με τα θετικά συναισθήματα. Αυτό είναι φυσιολογικό αν σκεφτούμε ότι τα αρνητικά συναισθήματα συνδέονται κατεξοχήν με καταστάσεις που χρήζουν αντιμετώπισης. Ωστόσο, η υπερβολική ενασχόληση με τα αρνητικά συναισθήματα μπορεί να έχει αρνητικά αποτελέσματα, όπως έντονο άγχος, τάση για καταστροφολογία ή μοιρολατρία.
Προκατάληψη προς το θετικό
Παράλληλα οι άνθρωποι έχουμε την τάση να προσδοκούμε ότι όλα θα μας παν καλά και οι καταστάσεις που θα ζήσουμε θα έχουν θετικό χαρακτήρα. Τείνουμε να βλέπουμε τον εαυτό μας και να αξιολογούμε τις ικανότητές μας πιο θετικά απ’ ό,τι είναι στην πραγματικότητα, ενώ βρίσκουμε περισσότερο θετικά στοιχεία σε εμάς παρά στους άλλους. Δεν πιστεύουμε ότι κάτι κακό θα μας συμβεί. Αυτό το φαινόμενο έχει ονομαστεί η αρχή της Πολυάννας (Κωσταρίδου, 2011).
Η προκατάληψή μας προς το θετικό δεν είναι πάντα ευεργετική. Η τάση μας, για παράδειγμα, να πιστεύουμε ότι δεν θα μας συμβούν άσχημα πράγματα μπορεί να μας απομακρύνει από το να σταματήσουμε αρνητικές συμπεριφορές, όπως η οδήγηση χωρίς ζώνη ασφαλείας.
Η έντονη ενασχόληση με τα αρνητικά συναισθήματα και η αρχή της Πολυάννας χαρακτηρίζουν όλους τους ανθρώπους. Οι εξαιρέσεις συναντώνται συνήθως σε περιπτώσεις ψυχικών διαταραχών. Για παράδειγμα, ένα άτομο με κατάθλιψη δεν προσδοκά τίποτα καλό και αξιολογεί τον εαυτό του με τον χειρότερο τρόπο. Αντίστοιχα, ένας άνθρωπος σε μανιακή ή υπομανιακή κατάσταση δεν βιώνει κάποιο αρνητικό συναισθήματα σε συνθήκες όπου φυσιολογικά θα έπρεπε (π.χ. ξοδεύει όλα του τα χρήματα χωρίς να ενδιαφέρεται εκείνη την στιγμή για τις ανάγκες της οικογένειάς του).
Το σίγουρο είναι ότι δεν μπορούμε να απαλλαγούμε εντελώς από αυτές τις προκαταλήψεις. Τις περισσότερες φορές, άλλωστε, δεν τις συνειδητοποιούμε. Παρά τον λειτουργικό τους ρόλο, είναι καλό να προσπαθήσουμε να τις ελέγξουμε συνειδητά όταν αφορούν σε επικίνδυνες καταστάσεις, όπως το κάπνισμα και η κακή διατροφή ή τάση για καταστροφολογία.
Βιβλιογραφία:
Κωσταρίδου-Ευκλείδη, Α. (2011). Γνωστική ψυχολογία, από την αναπαράσταση της γνώσης στο θυμικό και στη δράση. Αθήνα: Πεδίο, 2011.
Kring, A. M., Davison, G. C., Neale, J. M., & Johnson, S. L. (2007). Ψυχοπαθολογία. Αθήνα: Gutenberg, 2010.
Schacter, D.L., Gilbert, D.T., & Wenger, D.M. (2012). Ψυχολογία. Αθήνα: Gutenberg
