Τι ήταν η ανταλλακτική βιβλιοθήκη;
Απ’ τα σαλόνια στα αλώνια επιχείρησαν να φέρουν το βιβλίο οι αρχιτέκτονες Eιρήνη – Αιμιλία Ιωαννίδου και Λευτέρης Αμπατζής του vivliothiki.org και, εμπνεόμενοι από την ιδέα των Little Free Libraries του εξωτερικού, αποφάσισαν να δημιούργησαν πύργο – βιβλιοθήκη με πορτούλες για εγκατάσταση στους δρόμους, σχεδιάζοντας την πρώτη δημόσια ανταλλακτική βιβλιοθήκη στην Ελλάδα. Για να τοποθετηθεί οτιδήποτε σε δημόσιο χώρο πρέπει να περάσει από τη σύμφωνη γνώμη όλων των μελών του δημοτικού συμβουλίου. Έτσι, χρειάστηκε σχεδόν ένας χρόνος για τις άδειες, μιας και ήταν κάτι που δεν είχε ξαναγίνει, και την εξασφάλιση χρηματοδότηση αξίας 6.000 ευρώ, που ανέλαβε η κατασκευαστική εταιρεία Skrimizeas SA, με μοναδικά αιτήματα την τοποθέτηση του λογότυπού τους σε εμφανές σημείο και της βιβλιοθήκης σε κεντρικό σημείο του δήμου. Τελικά, τον Ιούνιο του 2012 ψηφίστηκε ομόφωνα η τοποθέτηση (επί δημαρχίας του κ. Ν. Χιωτάκη) στη συμβολή Κασσαβέτη και Λεβίδου. Η πρώτη ανταλλακτική βιβλιοθήκη δωρίστηκε στον Δήμο Κηφισιάς και ήταν εντελώς ξεκάθαρο ότι επρόκειτο για χορηγία, ενώ ουδεμία σχέση είχε με την εκάστοτε δημοτική αρχή.
Η μέγιστη εξοικονόμηση χώρου για την τοποθέτηση και η έκθεση, πρωτίστως, των βιβλίων υπήρξε κατευθυντήρια σχεδιαστική γραμμή του αντικειμένου, φροντίζοντας το τετραγωνικό που καταλήφθηκε από το πεζοδρόμιο να επιστραφεί στον πολίτη με διαφορετική χρήση.
Το ύψος έφτανε τα 2 μέτρα, είχε 0,80 μέτρα πλάτος και μήκος, ενώ η χωρητικότητα της άγγιζε τα 350 βιβλία. Προσβάσιμη από τις τέσσερις πλευρές της και αυτόφωτη με φωτοβολταϊκό πανέλο στην οροφή διευκόλυνε την ανάγνωση και τις βραδινές ώρες. Κάθε ανταλλακτική βιβλιοθήκη ήταν αισθητικά όμοια και αναγνωρίσιμη και κάθε πλευρά της είχε χαρακτηριστική όψη: τα ράφια αποτελούσαν εσοχές στον ορθογώνιο παραλληλεπίπεδο όγκο της, αφήνοντας «τυφλά» σημεία όπου αναγράφονταν όλες οι πληροφορίες για τον εκάστοτε χρήστη. Τα υλικά που χρησιμοποιήθηκαν για την κατασκευή και συναρμολόγηση επιλέχθηκαν με σκοπό την ελαχιστοποίηση της φθοράς από καιρικά φαινόμενα και από επεισόδια βανδαλισμού. Η ανταλλακτική βιβλιοθήκη έφερε ψηφιακή εκτύπωση πάνω στο υλικό κατασκευής ώστε μειωθεί η φθορά, συγκριτικά με τα αυτοκόλλητα βινυλίου. Πάνω στην ανταλλακτική βιβλιοθήκη υπήρχαν σημεία όπου μπορούσαν να τοποθετηθούν λογότυπα για διαφήμιση χορηγών σε δημόσιο χώρο με αντάλλαγμα την οικονομική στήριξη στο κατασκευαστικό κόστος.
Η φιλοσοφία της ανταλλακτικής βιβλιοθήκης στηριζόταν στην προσφορά με στόχο την κοινωνική αλληλεπίδραση στο δημόσιο χώρο. Η αρχή λειτουργίας της διέφερε απ’ αυτή των δανειστικών βιβλιοθηκών. Παρότι θα βοηθούσε την ομαλότερη διαχείριση του εγχειρήματος, δεν υπήρχαν κάρτες μέλους κάτι που ενίσχυε το δημοκρατικό χαρακτήρα μιας προσπάθειας που βασιζόταν στην καλή θέληση και παιδεία των πολιτών. Ήταν ανοιχτή χωρίς ωράριο με ελεύθερη πρόσβαση 24 ώρες το 24ωρο, 7 μέρες την εβδομάδα από όλους για όλους, χωρίς κεντρική διαχείριση, μητρώο ή θεματική κατεύθυνση. Κάθε προσφορά έντυπου υλικού είναι δεκτή. Τύχαινε ακόμα και συγγραφείς να αφήνουν το βιβλίο τους στα ράφια για να διαβαστεί ή διδακτορικοί ερευνητές να παραχωρούν τη διατριβή τους ή οικογένειες να φέρνουν σε σακούλες βιβλία κάθε είδους. Δεν υπήρχε συγκεκριμενοποίηση ως προς το κοινό και τους τίτλους ούτε κατηγοριοποίηση σε δημοφιλή ή μη δημοφιλή βιβλία. Κάλλιστα, “μη” ενδιαφέροντα βιβλία για κάποιον μπορούσαν να φανούν χρήσιμα και ενδιαφέροντα σε κάποιον άλλο. Ενθάρρυνε, έτσι, τον κόσμο να συλλέξει τα βιβλία που έπιαναν «χώρο» στο σπίτι τους να τα διαθέσουν στο αναγνωστικό κοινό. Αυτό το υπαίθριο, δημόσιο, δωρεάν έπιπλο που στέγαζε την χρήση της ανταλλακτικής βιβλιοθήκης βασιζόταν στην κατάλληλη ενημέρωση, προβολή και στήριξη όλων.
Η διαδικασία ήταν επίσης απλή: Τα βιβλία μεταφέρονταν από την προσωπική βιβλιοθήκη μέχρι την πλησιέστερη ανταλλακτική βιβλιοθήκη, τοποθετούνταν στα ραφάκια ανοίγοντας το πορτάκι και ανταλλάσσονταν με άλλα από τη συλλογή εκείνη τη στιγμή. Στα ραφάκια της ανταλλακτικής βιβλιοθήκης υπήρχαν αυτοκόλλητα με το λογότυπο «αντάλλαξε το», τα οποία τοποθετούνταν στη ράχη του βιβλίου, ώστε όπου κι αν ταξίδευε το βιβλίο να έφερε την ταυτότητά του.
Αρχικά, αυτή η πρωτοβουλία δόμησε στην Αθήνα την ανταλλακτική Βιβλιοθήκη Κηφισιάς, την ανταλλακτική Βιβλιοθήκη Στέγης επί της Λεωφόρου Συγγρού έξω από την είσοδο του κτιρίου της Στέγης Γραμμάτων και Τεχνών και την ανταλλακτική Βιβλιοθήκη Κολωνακίου στην πλατεία Δεξαμενής. Έπειτα, επεκτάθηκε στα Χανιά με την ανταλλακτική βιβλιοθήκη Αγοράς, Δικαστηρίων και Κουνουπιδιανών στην κεντρική αγορά, στην πλατεία Ελευθερίας και στην κεντρική πλατεία Κουνουπιδιανών του δήμου Χανίων, αντίστοιχα. Τέλος, επέστρεψε στην Αττική στο δήμο Γλυφάδας και Αιγάλεω.
Άλλη μια παρόμοια πρωτοβουλία ήταν το Bookspot σε συνεργασία της ΣΤΑ.ΣΥ. Α.Ε, του Οργανισμού Πολιτισμού, Αθλητισμού και Περιβάλλοντος και της Δημοτικής Βιβλιοθήκης του Δήμου Αγίου Δημητρίου. Ήταν η πρώτη ανταλλακτική βιβλιοθήκη στο δίκτυο των μέσων σταθερής τροχιάς και μια πρωτότυπη κατασκευή, η οποία συνέδεε τις έννοιες του χάρτη και της ανταλλαγής βιβλίων. Το τρισδιάστατο αυτό σύμβολο χάρτη, που προσδιόριζε το σημείο όπου φιλοξενούνταν δωρεάν βιβλία, σχεδιάστηκε από την ομάδα των αποφοίτων της ειδικότητας «Εσωτερική Αρχιτεκτονική, Διακόσμηση και Σχεδιασμός Αντικειμένων» του Δ. ΙΕΚ Αγίου Δημητρίου: Χριστίνα Αραμπατζή, την Μαρίνα Βαρβαρή, Σοφία Ζυγούρη και Αναστάσιο Τσομπανούδη και τοποθετήθηκε, εφοδιασμένη με βιβλία από τη Δημοτική Βιβλιοθήκη, στο επίπεδο επικύρωσης εισιτηρίων στο σταθμό «ΑΓΙΟΣ ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ – ΑΛ. ΠΑΝΑΓΟΥΛΗΣ» στην έξοδο προς το εμπορικό κέντρο Athens metro mall. Με την έναρξη λειτουργίας της βιβλιοθήκης, η συλλογή της θα ανανεώνεται καθημερινά και το απόθεμα της θα βασίζεται στην ανταπόκριση των επισκεπτών της. Η ανταλλακτική βιβλιοθήκη θα είναι ανοιχτή για το κοινό καθημερινά κατά τις ώρες λειτουργίας του μετρό. Η τακτοποίηση και ταξινόμηση των βιβλίων θα γίνεται τακτικά από τον Βιβλιοθηκονόμο της Δημοτικής Βιβλιοθήκης.
Τι απέγιναν;
Κάποιες αποσύρθηκαν γρήγορα…
Η πρώτη ανταλλακτική βιβλιοθήκη που τοποθετήθηκε, αυτή της Κηφισιάς, ήταν και η πρώτη που «ξηλώθηκε» με απευθείας εντολή δημάρχου, χωρίς ΔΣ, αφού ο δήμος έκρινε το σημείο μη λειτουργικό. Στη θέση εκείνη επεκτάθηκαν τα τραπεζάκια ενός γαλλικού αρτοποιείου.
Άλλες βανδαλίστηκαν…
Όσο περνούσαν οι μήνες οι βιβλιοθήκες άδειαζαν από βιβλία και γέμιζαν περιοδικά και σχολικά εγχειρίδια, κάποια στιγμή και αυτά εξαφανίζονται και οι βιβλιοθήκες μετατράπηκαν σε σκουπιδοτενεκέδες με σπασμένα πορτάκια και γκράφιτι, όπως αυτή στην πλατεία Δεξαμενής στο Κολωνάκι, στο Αιγάλεω και στο Δημαρχείο της Ηλιούπολης.
Ωστόσο, διατηρούνται ακόμα δυο στην Γλυφάδα.
Μάλιστα, όχι μόνο η λειτουργία της παραμένει υποδειγματική αλλά φρόντισαν και για τη δημιουργία μιας δεύτερης στην περιοχή με χρήματα που συγκεντρώθηκαν από πολιτιστικές εκδηλώσεις που οργανώθηκαν, ενώ δημιουργήθηκε και εθελοντική ομάδα καθαρισμού.
Άλλες ταξίδεψαν
Μπορεί η Αθήνα να μην ήταν έτοιμη για ένα τέτοιο εγχείρημα όμως κατάφερε να σώσει μερικές, αυτές στη Γλυφάδα και στο μετρό του Αγ. Δημητρίου, και να ταξιδέψει την ιδέα εκτός αττικών και ελληνικών συνόρων.
Ταξίδεψαν εκτός του επίπλου και, εναλλακτικά, εντός αττικών συνόρων, υπάρχουν ενεργές ζώνες ανταλλαγής βιβλίων bookcrossing όπως στο Homesick Café στα Εξάρχεια και το καφέ Βανίλια-Κανέλα στους Αμπελόκηπους ή διάφορα hostels στην Πλάκα και στο Μοναστηράκι
504 χιλιόμετρα βόρεια της Αθήνας εντοπίζεται και από μία ανταλλακτική βιβλιοθήκη σε καθεμιά απ’τις τέσσερις επιλεγμένες στάσεις της περιοχής του Φιλύρου και σε μία στο Πανόραμα κάνοντας την αναμονή αλλά και τη διαδρομή πιο επιμορφωτική. Οι αυτοσχέδιες βιβλιοθήκες σε ειδικά διαμορφωμένα ράφια, που έχουν τη μορφή δέντρου, φιλοξενούν πάνω από 100 βιβλία και σου δίνουν την ευκαιρία να τα δανειστείς όχι μόνο για όσο θα περιμένεις το λεωφορείο, αλλά και ως «δάνειο» για το σπίτι – αρκεί να τα επιστρέψεις σε μερικές μέρες.
Ίδιας λογικής είναι και αυτές της Κιμώλου. Τον Μάιο του 2016 η Εθελοντική ομάδα της Κιμώλου δημιούργησε ένα αριστούργημα. Τα βιβλία που είναι στηριγμένα σε κλαδιά δέντρων σε διάφορα σημεία δίνουν ξεκάθαρα μία τέλεια αισθητική στον χώρο.
Μόλις 15 λεπτά από την Καβάλα υπάρχει ένας δρόμος 2 χιλιομέτρων, ο οποίος είναι το μονοπάτι της Παλιάς Καβάλας. Σε ένα διάλειμμα από τον περίπατο στην καταπράσινη γη μπορεί κάποιος να διαβάσει ένα βιβλίο από την ανταλλακτική βιβλιοθήκη που υπάρχει και που είναι κατασκευασμένη από ξύλο ώστε να είναι φιλική προς το περιβάλλον.
Η Εύα Κουράκη, μία Ελληνίδα από τα Χανιά, που δουλεύει στο Johanneberg Science Park του Γκέτεμποργκ της Σουηδίας και ασχολείται με το πρόγραμμα Controllable Urban Soundscapes για την πλήρη αντικατάσταση των λεωφορείων της πόλης με ηλεκτρικά και την τοποθέτηση βιβλιοθήκης στις νέες ηλεκτρικές στάσεις, γνώριζε για τις ανταλλακτικές βιβλιοθήκες στην πόλη των Χανίων και συνεργάστηκε με τους ιδρυτές του vivliothiki.org. Η ανταλλακτική βιβλιοθήκη τοποθετήθηκε στη Sven Hultins Plats στο campus του Chalmers University of Technology, ενώ δημιουργήθηκαν αμέσως εθελοντικές ομάδες για να προφυλάξουν τα βιβλία.
Αν και η πραγματικότητα φαντάζει θλιβερή όσο υπάρχουν ακόμα άτομα που ζούνε από την πώληση χάρτου των μεταχειρισμένων βιβλίων, όσο οι δήμοι δεν είναι ικανοί να φροντίσουν και να αξιοποιήσουν την ανταλλακτική βιβλιοθήκη για την οποία πολλές φορές δεν πλήρωσαν και όσο η αναλογία του κόσμου που προσφέρει είναι μικρότερη από αυτού που παίρνει, αποτελεί φοβερή ιδέα αυτή της ανταλλακτικής βιβλιοθήκης. Χωρίς να υποκαθιστά τη δανειστική βιβλιοθήκη, όπου επιλέγονται βιβλία, καταγράφονται και ταξινομούνται, εξυπηρετώντας διαφορετικές ανάγκες αναζήτησης, η ανταλλακτική βιβλιοθήκη βγάζει τους πάντες κερδισμένους: Ο εκάστοτε Δήμος παραχωρεί μόνο ένα τετραγωνικό μέτρο για την τοποθέτηση, οι χορηγοί ενισχύουν το κοινωνικό τους προφίλ, επωφελούμενοι δημόσιας διαφήμισης, και οι πολίτες απολαμβάνουν δωρεάν πολιτιστική και εκπαιδευτική επιμόρφωση. Μάλιστα, ο δημόσιος χώρος, αποκτώντας περισσότερες χρήσεις, αυξάνει τη διαδραστικότητα μεταξύ αυτού και των χρηστών του, ενώ το βιβλίο, ως απότοκο ανταλλακτικής διαδικασίας, γίνεται ένα δημόσιο, ελεύθερο και δωρεάν αγαθό που δύναται να καλλιεργήσει το νου διανοίγοντας τους ορίζοντες της γνώσης μέσα από την ανταλλαγή ιδεών.
