Γιατί ο άνθρωπος από όπου ζει,
Πάντα τον άλλον κλέβει, πνίγει, τυραννάει και τρώει!
Δε ζει σα δεν ξεχνάει πέρα για πέρα
Πώς άνθρωπος κι αυτός στο τέλος είναι.
Κύριοι, ποτέ μην το ξεχνάτε αυτό:
Ο άνθρωπος ζει μονάχα απ’ το κακό.
(Φινάλε της “Όπερας της Πεντάρας” του Μπέρτολτ Μπρέχτ)
Κάποια έργα τέχνης έχουν αναμφίβολα κερδίσει μια θέση σε κάποιο καλλιτεχνικό βάθρο. Είναι επτασφράγιστα αποκτήματα της ανθρωπότητας για να επιβεβαιώνουν το μεγαλείο του ίδιου του ανθρώπου. Και εφόσον κατοχυρωθούν, κανείς δεν έχει το δικαίωμα να κάνει παρεμβάσεις. Ή μήπως έχει; Για παράδειγμα στην ιστορία του ανδρείου Οδυσσέα, ειπωμένη από τον σπουδαίο Όμηρο, ίσως υπάρχει χώρος για μια τόση δα μικρή αμφισβήτηση. Κι αν η Πηνελόπη δεν πρόλαβε ποτέ να πει την ιστορία της; Δεν μπορεί να μην αναρωτηθεί κανείς για εκείνη τη τραγική μορφή, που θυσιάζεται φέροντας τον τίτλο του συμβόλου, που σίγουρα εξυπηρετεί ο,τι είναι ήδη εγκατεστημένο. Όμως, ο Βάρναλης έχει κάπως αποκτήσει το ημερολόγιο της Πηνελόπης και μας αφήνει να ρίξουμε μια κρυφή ματιά.
Δε χρειάζεται προλόγους. Τους γράφει μόνος του. Για να προλάβει έξυπνα, όσα πονηρά και κακόβουλα επρόκειτο να ειπωθούν. Η μυθολογία αποτελεί μεγάλο κομμάτι ιστορίας και πολιτισμού. Ένα ολόκληρο εκπαιδευτικό σύστημα κρύβεται κάτω από το ομηρικό έπος. Με αρχές, αξίες και ιδεώδη. Αποτελώντας τις ρίζες μια ολόκληρης κουλτούρας. Φυσικά, ο κλονισμός τέτοιων βασικών πυλώνων είναι κατακριτέος. Γι’ αυτό ο εν λόγω συγγραφέας κρίνει απαραίτητο πριν από όλα να γράψει μια εντοπισμένη και κατανοητή εισαγωγή.
“Αφού λοιπόν οι τέτοιοι καλοθελητάδες παίρνουνε για πραγματικότητα το μύθο,
γιατί να μην κάνω κι εγώ το Μύθο πραγματικότητα;”
Η προσωπική αφήγηση ξεκινά τη μέρα που φεύγει ο Οδυσσέας για το μεγάλο του ταξίδι. Η Πηνελόπη μένει πίσω, σύμβολο υπομονής και ηθικής, η επιτομή της στωικής εγκαρτέρησης, η ρομαντική εικόνα της ατέρμονης αναμονής. Πιστή στον άντρα της, μα πιότερο από όλα πιστή στο έθνος με τους νόμους και τους άγραφους κανόνες του. Έγινε με τη στάση, με τις πράξεις της – όπως αυτές τραγουδήθηκαν από τον Όμηρο – διδαχή σπουδαία. Αλλά εκείνη ξεκινά να γράφει στο ημερολόγιο για ανασφάλειες και φόβους, για ζήλια και απογοήτευση. Παραδίνεται στην απελπισία, κάνει απολογισμό της ζωής της, αφήνεται να καταρρεύσει κι εκείνη μαζί με τη -μέχρι τότε γνωστή – τάξη πραγμάτων. Ο Βάρναλης δίνει σαφείς προσδιορισμούς στη θέση της γυναίκας, στο ρόλο που της είχε δοθεί και κατά συνέπεια σε σταθερές κοινωνικές νόρμες.
Πώς κατακτιέται ο άνθρωπος, πώς σκλαβώνονται οι λαοί, πώς εκμηδενίζεται ο μόχθος! Μέσα από το Μύθο καταφέρνει ο Βάρναλης, με ιδιαίτερη εξυπνάδα και συγγραφική μαεστρία, να ανασύρει ένα μικρό εγχειρίδιο Αφεντάδων. Οι σκέψεις και οι πρακτικές της Πηνελόπης παρουσιάζονται τόσο απροκάλυπτα ειλικρινείς, ακριβώς γιατί έχουν εκείνη την ημερολογιακή μορφή. Έτσι, εκείνη δε θα μπορούσε να μη “ομολογήσει” την αλήθεια. Ο πρώτος αγώνας δίνεται με τον ίδιο της τον εαυτό. Αφού θρήνησε τον άντρα της, έπρεπε να συνεχίσει τη ζωή της, να κυβερνήσει.
Η σημαντική μάχη δόθηκε με το λαό. Το πρόβλημα είναι ο σεβασμός και η άμεση λύση είναι η τρομοκρατία. Όσο πιο βαριά η τιμωρία, όσο περισσότερο τρέχει ο ιδρώτας, όσο πιο ανώφελος είναι ο μόχθος, τόσο δυναμώνει η πίστη στις ψυχές των ανθρώπων. Κι είναι ευχαριστημένοι, έπειτα, με τα λίγα που τους προσφέρουν -για τα πολλά που κατάφεραν.
“ Ο σκλάβος λαός, τόσο περισσότερο δεν καταλαβαίνει κ’ εφχαριστιέται, όσο τον κάνεις περισσότερο γουρούνι”.
Ο λαός πεινασμένος, οι μνηστήρες να καραδοκούν κι εκείνη να ψάχνει λύση όλους να τους κοροϊδέψει. Πρέπει η έλλειψη σωματικής ισχύος και η υποτίμηση του γυναικείου φύλλου να αντικρουστούν με κάθε τρόπο. Σκαρφίζεται καινούργιους Μύθους, με πρωταγωνιστές τους θεούς, μαριονέτες στα χέρια της. Με σεβασμό – πάντα – προς τη θεία ύπαρξή τους! Μέχρι που εμφανίζεται ο Σωτήρας. Ένας άλλος Οδυσσέας, που ήταν -λέει ο Μύθος – γουρούνι στην αυλή της Κίρκης, που τυχαία μεταμορφώθηκε σε άνθρωπο και κατάφερε να ξεφύγει. Φέρνει μαζί του τις αρχαιότερες πρακτικές : “Αργότερα κατάλαβα πώς δεν υπάρχει ευκολότερο πράγμα απ’ το να σκέφτεσαι σωστά και να κρίνεις σωστά, όλα τα βρίσκεις έτοιμα: τους θεούς, τους κυρίους σου, τις αλήθειες, τους νόμους (γραμμένους και άγραφους), τους μύθους και τις αλυσίδες…”
Καινούργιες διεκδικήσεις, καινούργιες μάχες, πάντα ο λαός στις επάλξεις. Οι τακτικές είναι αρχαίες και δοκιμασμένες. Το μόνο που διαφέρει είναι το μέσο. Η αχίλλειος πτέρνα του εκάστοτε πολιτισμού. Οι μνηστήρες έφυγαν, ο καινούργιος Οδυσσέας βασίλεψε έχοντας στο πλάι του την Πηνελόπη, ο λαός δυστυχούσε με τον ίδιο τρόπο όπως πρώτα. Πέρασαν οι καιροί και ήρθαν άλλοι κατακτητές. Καινούργιες μάχες και οδυρμοί. Ο πιστός λαός φοράει ξανά τις πανοπλίες και πάει να υποστηρίξει την πατρίδα, το έθνος, τους αγαπημένους του ηγέτες. Για το καλό του, για την αγάπη, για το σύνολο. Να υπερασπιστεί, στο όνομα του έθνους, τους βασανιστές του, ενάντια στους καινούργιους εν δυνάμει βασανιστές. Για να μπορούμε, εν πάση περιπτώσει, να λεγόμαστε και ήρωες του έθνους!
Δεν ξέρω ποιος κέρδισε την επόμενη μάχη, ούτε αν έχει αυτό κάποια σημασία. Ο άνθρωπος πάντως, ξοδεύει αμέτρητο, πολύτιμο χρόνο για να ξεπλύνει από πάνω του το αίμα και τον τρόμο. Βγαίνει πάντα νικημένος. Να προλάβεις σε μια ζωή να γεννηθείς, να ανδρειωθείς, να πολεμήσεις για την πατρίδα, να θεραπευτείς έπειτα από πληγές που – δε μας έμαθαν – πως δεν κλείνουν και στο τέλος, να σταθείς ξανά στα δυο σου πόδια περήφανος συνοδοιπόρος, δεκανίκι του ίδιου ζυγού. Προλαβαίνεις;
Το Ημερολόγιο της Πηνελόπης του Κώστα Βάρναλη είναι ένα αριστούργημα, γραμμένο με τρόπο απλό, κατανοητό, πέρα για πέρα αληθινό και ανθρώπινο. Ο τρόπος εφαρμογής και εγκατάστασης της εκάστοτε εξουσίας. Πρακτικές βασισμένες πάνω στην εκμετάλλευση του ανθρώπινου συναισθήματος. Ένας φαύλος κύκλος σκλαβιάς. Λες κι έχουνε στηθεί στα έγκατα της γης σιδερένιες κολώνες που αν κοιτάξεις από ψηλά σχηματίζουν έναν τεράστιο κύκλο. Κι είναι γεμάτες από μικρά μικρά κρικάκια. Ένα κρίκο για κάθε άνθρωπο που γεννιέται και ζει σ’ αυτή τη γη. Ένα μικρό, ολόδικό του κρικάκι δεμένο με μια αλυσίδα, το άλλο άκρο της οποίας είναι καλά στερεωμένο στο λαιμό του. Αλυσίδα με μήκος τέτοιο που να τον αφήνει να κινηθεί, όσο χρειάζεται μόνο, ώστε να εξυπηρετεί απόλυτα την αρμονία του καλοσχηματισμένου κύκλου που κλήθηκε να διαγράφει με τα αβέβαια βήματά του, για όσο διαρκέσει εκείνη η μικρή τομή στο συνεχές του χρόνου, πριν κλείσει και πάρει μαζί της όλο το φως του κόσμου από τα μάτια του.
Λίγα λόγια για τον συγγραφέα:
Ο Κώστας Βάρναλης υπήρξε συγγραφέας, μεταφραστής, ποιητής και κριτικός. Γεννήθηκε το 1884, σε επικράτεια της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Μελέτησε τις επιστήμες τις φιλολογίας, φιλοσοφίας, κοινωνιολογίας και ενστερνίστηκε την μαρξιστική ιδεολογία. Επιστρατεύεται δύο φορές -στον Β’ Βαλκανικό και στον Α’ Παγκόσμιο πόλεμο- και περί το 1926, λόγω της ιδεολογίας, του παύεται από κάθε επαγγελματική θέση δημοσίου, ενώ το 1935 εξορίζεται. Απεβίωσε το 1974. Από τα σημαντικότερα έργα του είναι “Το φως που καίει”, “Οι Μοιραίοι” (μελοποιημένο από τον Μίκη Θεοδωράκη), “Σκλάβοι Πολιορκημένοι” και “Η αληθινή απολογία του Σωκράτη”.
