«Η Μουσική είναι η Παγκόσμια γλώσσα»! Μια χιλιοειπωμένη πρόταση που συνοψίζει το μεγαλείο της μουσικής σε μόλις έξι λέξεις. Εκεί που η μουσική μεταμορφώνεται σε γλώσσα, θα μπορούσε άραγε και η γλώσσα να μεταμορφωθεί σε μουσική; Να γίνουν τα γράμματα μουσικές νότες και οι προτάσεις μελωδίες;
Η ποίηση έχει τόσο βαθιά εντόπιση στην ανθρώπινη ύπαρξη, που μοιάζει να δημιουργεί ένα σχεδόν διάφανο πρίσμα υπό το οποίο η ανθρώπινη ψυχή ξεγυμνώνεται και μελετάται. Σχεδόν αναπόφευκτα λοιπόν, η ποίηση αποτελεί πηγή έμπνευσης για πολλές μορφές τέχνης –όπως τα εικαστικά και η μουσική.
Η σχέση της ποίησης με τη μουσική συγκεκριμένα, είναι πολύ στενή. Από τα την έμμετρη ποίηση στην επίσης έμμετρη μουσική πρόταση, από το ρυθμό του δεκαπεντασύλλαβου στο ρυθμό των ρεμπέτικων και από τα σημεία στίξης που καθορίζουν το ύφος και τις διακυμάνσεις της ανθρώπινης φωνής, στα σημεία έκφρασης μιας μελωδίας. Θα μπορούσε κανείς να πει πως η ποίηση είναι ήδη μουσική ή πως η μουσική είναι ποίηση σε άλλη – ακουστική – μορφή.
Πολλοί καλλιτέχνες έχουν προσπαθήσει να μελοποιήσουν ένα ποίημα ή εμπνευσμένοι από την ιδέα κάποιου, να δημιουργήσουν ένα συμφωνικό ποίημα. Επιπλέον, δεν είναι λίγοι οι μουσικοί που έχουν εκδώσει ποιητικές συλλογές ή έχουν δηλώσει πως οι στίχοι τους προέρχονται από ποιήματα δικά τους ή άλλων. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η περίπτωση του Bod Dylan, ο οποίος βραβεύτηκε το 2016 με το Νόμπελ Λογοτεχνίας «για τη δημιουργία νέων ποιητικών εκφραστικών μέσων στην ήδη υπάρχουσα μουσική παράδοση της Αμερικής». Ιδιαίτερα γνωστή είναι η ενασχόληση του Λέοναρντ Κοέν με την ποίηση, αφού έχει δημοσιεύσει αρκετές ποιητικές συλλογές, πριν καν δημοσιεύσει τον πρώτο του δίσκο!
Κάθε μουσικό κομμάτι είναι μια αφήγηση, με τα μουσικά όργανα να τραγουδούν μια ιστορία. Έτσι η σχέση της ποίησης με τη μουσική είναι σίγουρα μια σχέση αγάπης που αναπόφευκτα γεννά αριστουργήματα. Σαν υπενθύμιση της τρυφερής αυτής σχέσης, ας δούμε μερικά από τα σπουδαιότερα μουσικά έργα εμπνευσμένα από κλασσικά ποιήματα.
1. Take this waltz – Leonard Cohen
Ο Λέοναρντ Κοέν έχει αναφερθεί αρκετές φορές στον Φεντερίκο Γκαρσία Λόρκα, ως βασική πηγή έμπνευσης. Στην προκειμένη, κατάφερε να μεταφράσει στα αγγλικά το ποίημα του Λόρκα, “Pequeño vals Vienés” (Little Viennese Waltz) και να το μετατρέψει σε ένα ιδιαίτερα γλυκό μουσικό κομμάτι, με το όνομα “Take this Waltz”.
Το εν λόγω τραγούδι συμπεριλαμβάνεται στο δίσκο I’m Your Man, που είδε το φως της δημοσιότητας το 1988.
2. Yerma – Heitor Villa-Lobos
O Εϊτόρ Βίλα-Λόμπος είναι ο πρώτος Νοτιο-αμερικανός συνθέτης –ίσως και ο σημαντικότερος- που απέκτησε διεθνή φήμη. Πολλά από τα έργα του προέκυψαν ως «παραγγελίες» που του ανέθεταν παραγωγοί από διάφορα μέρη του πλανήτη με κυριότερη εντόπιση τις Η.Π.Α, τη Βρετανία και το Ισραήλ. Κάπως έτσι δημιούργησε και την όπερα “Yerma” (Γέρμα) απόλυτα βασισμένη στο ομότιτλο έργο του Λόρκα.
Η Γέρμα είναι ένα από τα σημαντικότερα τραγικά θεατρικά έργα της «ισπανικής υπαίθρου» του Λόρκα. Χωρίζεται σε τρεις πράξεις αποτελούμενες από δύο σκηνές η καθεμία. Την ίδια ακριβώς αλληλουχία χρησιμοποίησε και ο Βίλα-Λόμπος στην όπερα του.
Το έργο του Λόρκα δημοσιεύτηκε το 1934 και ανέβηκε στη θεατρική σκηνή την ίδια χρονιά προκαλώντας πολλές αντιδράσεις λόγω της έντονης κριτικής που ασκεί στα στερεοτυπικά ηθικά πρότυπα της εποχής και στις απορρέουσες αυτών, δεσμευτικές κοινωνικές νόρμες. Η όπερα του Βίλα-Λόμπος δημιουργήθηκε μόλις είκοσι χρόνια μετά, το 1955.
3. Nirvana – Tom Waits
Το Νιρβάνα είναι ένα ποίημα του Charles Bukowski. Η εκδοχή του Waits είναι στην ουσία η αφήγηση ενός αποσπάσματος του ποιήματος από τον ίδιο, ντυμένη με μια ιδιαίτερα μινιμαλιστική μελωδία, που ηχεί στο παρασκήνιο.
Πολλοί στίχοι του Waits είναι εμφανώς επηρεασμένοι από το συνολικό έργο του Μπουκόφσκι, γεγονός που επιβεβαιώνει ξεκάθαρα και ο ίδιος ο μουσικός έπειτα από δηλώσεις σεβασμού και θαυμασμού προς τον γνωστό συγγραφέα. Άλλωστε και οι δύο καλλιτέχνες, με διαφορετικό τρόπο έκφρασης ο καθένας, επισημαίνουν πολλές φορές μέσω του έργου τους τη ζωή των κοινωνικά απορριπτέων χαρακτήρων της σύγχρονης κοινωνίας.
4. Hamlet – Franz Liszt
Το 1989 ήταν μια χρονιά που η ανθρωπότητα έμελλε να «αντικρίσει» ένα ιδιοφυές μουσικό έργο, δια χειρός του Λιστ. O μεγάλος συνθέτης καταφέρνει να δημιουργήσει ένα συμφωνικό ποίημα εμπνευσμένο από το ομώνυμο έργο του Σαίξπηρ.
Συμφωνικό ποίημα
Εδώ αξίζει αδιαμφησβήτητα να αφιερώσουμε λίγο χρόνο στον ορισμό του «συμφωνικού ποιήματος». Κύριος εμπνευστής και δημιουργός της έννοιας του συμφωνικού ποιήματος είναι ο Λίστ, δίνοντας την πρωτοφανή –για την εποχή- ικανότητα στον εκάστοτε συνθέτη να διαμορφώνει ελεύθερα τη σύνθεσή του και ανεξάρτητα από τους εγκατεστημένους μουσικούς κανόνες που ορίζουν μια αντίστοιχα πολύ συγκεκριμένη «φόρμα», βασισμένη σε ένα πολύ ξεκάθαρο μορφολογικό πρότυπο της εκάστοτε εποχής. Έτσι δίνεται η δυνατότητα ενσωμάτωσης στην κλασσική μουσική, εθνικών και λαϊκών πολιτιστικών στοιχείων με άμεσο αποτέλεσμα την μετατροπή του «καλλιτεχνικού ελιτισμού» και της λεγόμενης «τέχνης για την τέχνη» (που δυστυχώς συναντάται ακόμη και στις μέρες μας πολύ συχνά) σε έργα τέχνης με σαφή εθνικό περιεχόμενο, συνεπώς και λαϊκή κατεύθυνση.
Σε αυτή την περίπτωση δεν έχουμε ακριβώς ένα μελοποιημένο ποίημα. Εδώ η μουσική, αντί να πλαισιώνει το πρωταγωνιστικό ρόλο των λόγων, πρωταγωνιστεί η ίδια μονοπωλώντας τη σκηνή. Μια ιστορία, δεκάδες διάλογοι και πλήθος ιδεών αντιπροσωπεύονται πλέον από μουσικές νότες, με τρόπο που οι λέξεις δεν είναι πια απαραίτητες, καμία υποσημείωση δεν απαιτείται. Στην προκειμένη, ο Λιστ φαίνεται πως ήθελε να δημιουργήσει μια μάλλον σκιαγραφική μελέτη του Άμλετ. Η σύνθεση τού μεταφέρει τις έντονες συναισθηματικές διακυμάνσεις του νεαρού πρίγκιπα όπως ακριβώς επιτυγχάνεται και από τον ίδιο τον Σαίξπηρ. Η μικρή διάρκεια του μουσικού ταξιδιού μοιάζει τελικά με ένα πολύ ουσιαστικό πρελούδιο του γνωστού θεατρικού έργου.
Η άποψη του Λιστ για το χαρακτήρα του Άμλετ και ο τρόπος που προσεγγίζει ο ίδιος το εν λόγω έργο στο σύνολό του, γίνονται πιο ξεκάθαρα με την παρατήρηση του ρόλου της Οφηλίας. Σύμφωνα με το χειρόγραφο του συνθέτη, μόνο δύο μουσικές προτάσεις αντιπροσωπεύουν το ρόλο της, οι οποίες συνοδεύονται μάλιστα από τη σημείωση «να παιχτούν όσο το δυνατόν σιγανότερα με σκοπό να μοιάζουν με απόηχο, με μια θολή, σκοτεινή εικόνα». Τελικά, ο Λιστ μεταφράζει το ρόλο της αγνής Οφηλίας, σε δύο ιντερλούδια. Δύο περιπτώσεις δραματικής γεφύρωσης των έντονων διακυμάνσεων της ιστορίας του Άμλετ.
6. Μάνος Λοΐζος – Γράμματα στην αγαπημένη
Ένα αριστούργημα που θα μπορούσε να δημιουργηθεί μόνο με τη σύμπραξη τόσων σπουδαίων καλλιτεχνών. Η μελοποίηση του Τούρκου ποιητή Ναζίμ Χικμέτ απασχολούσε τον Λοΐζο από το 1971, έτος που δημιούργησε τα πρώτα τέσσερα μουσικά κομμάτια ορμώμενος εκ της απόδοσής τους από τον σπουδαίο Γιάννη Ρίτσο. Έπειτα από πλήθος μουσικών δοκιμαστικών, φτάνουμε στο 1979, οπότε και αποφασίζεται οριστικά μια λιτή ενορχήστρωση γραμμένη για κιθάρα, λαούτο και πιάνο.
Ο τίτλος του έργου είναι «Γράμματα στην αγαπημένη» και σαφώς εμπνευσμένο από την ποιητική συλλογή «Επιστολές και ποιήματα 1942-1946» του Ναζίμ Χικμέτ, σε μετάφραση Γιάννη Ρίτσου.
Για την ιστορία να αναφέρουμε πως σύμφωνα με τα λεγόμενα του παραγωγού του δίσκου, αλλά και του ερμηνευτή και συνεργάτη του Λοΐζου, Μανώλη Ρασούλη, ο μουσικό-συνθέτης προόριζε αρχικά αυτά τα μουσικά έργα για τη φωνή της Μαρίας Φαραντούρη, ενώ τελικά αποφάσισε πως ερμηνεύτρια θα ήταν η Αρλέτα. Το έργο του δεν ολοκληρώθηκε όπως το είχε φανταστεί, καθώς προηγήθηκε ο θάνατος του σπουδαίου καλλιτέχνη, το 1982.
Κατά συνέπεια, το αριστούργημα του συνθέτη δημοσιεύτηκε ένα χρόνο μετά το θάνατό του με τον ίδιο στη θέση του ερμηνευτή, υλικό που προέκυψε από τις δοκιμαστικές ηχογραφήσεις του συνθέτη.
Πολλά χρόνια αργότερα, το 2011, έγινε γνωστό στο ευρύ κοινό πως το σύνολο των δοκιμαστικών ηχογραφήσεων έγινε με τη φωνή του Μανώλη Ρασούλη –εκτός του ίδιου του Λοΐζου-. Βίντεο από τις σχετικές ηχογραφήσεις είναι έκτοτε διαθέσιμα στο youtube, από τον εν λόγω ερμηνευτή.
Παρά τα ιστορικά αυτά δεδομένα, σε εμάς έφτασε τελικά ένα μουσικό αριστούργημα. Αποτελούμενο από δεκατέσσερις μπαλάντες γεμάτες λυρισμό, ειλικρίνεια και ανθρώπινα συναισθήματα. Μια επιτομή στον άνθρωπο, εκφρασμένη σε μια ιδιαίτερα ταραχώδη και σκοτεινή χρονική περίοδο της ιστορίας μας. Τόσο πολιτικά φερόμενο όσο και αληθινά συναισθηματικό. Και σίγουρα περισσότερο διαχρονικό παρά ποτέ.
