Η γλώσσα που (πιστεύεται) πως μιλούσαν τα διάφορα ινδοευρωπαϊκά φύλα, είχε λέξεις για τους αριθμούς από το 1 έως το 10, αλλά και για να αποδώσει την έννοια “αμφότεροι”. Για την έννοια του “μισού” ο μόνος τύπος που η ιστορική γλωσσολογία έχει καταφέρει να αποκαταστήσει για την ινδοευρωπαϊκή, προέρχεται μέσω επιθέτων που δηλώνουν την κτήση. Για τις αριθμητικές μονάδες από το 11 έως το 19, γίνεται ένας συμφυρμός προσθετικών συνδυασμών με κάποιες επιφυλάξεις ανάμεσα σε διαφόρων τύπων φράσεις και σύνθετα. Ο σχηματισμός των δεκάδων μοιάζει να συμμορφώνεται ως προς τη διαδικασία της παραγωγής, αυτή η υπόθεση όμως φαίνεται να χάνει έδαφος υπέρ της υπόθεσης περί αρχέγονων τύπων και σχηματισμών. Οι αριθμοί ωστόσο στην αποκατεστημένη ινδοευρωπαϊκή αποτελούν αξιόλογο και ιδιαίτερα ενδιαφέρον πεδίο.
Από τα αριθμητικά, το ένα, το τρία και το τέσσερα είναι σίγουρο πως διέθεταν κλίση, ενώ τα υπόλοιπα είναι άκλιτα, με περιορισμένη εξαίρεση το δύο. Για το ένα, η ινδοευρωπαϊκή φαίνεται πως διέθετε δύο ρίζες, αφενός την *oy- και αφετέρου τη *sem-. Για αυτή την άποψη υπάρχουν διάφορες ερμηνείες. Ο Sihler αναφέρει πως η ρίζα *oy- δηλώνει ενικότητα/μοναδικότητα, κάτι που φαίνεται σε ελληνικά παράγωγα όπως οἲνη (άσσος στα ζάρια). Το *sem- από την άλλη φαίνεται να δήλωνε σύνολο, κάτι που φαίνεται σε επιρρηματικούς τύπους, π.χ. στη βεδική sadyás “την ίδια μέρα”. Οι περισσότερες θυγατρικές γλώσσες έχουν παράγωγα και των δύο αυτών τύπων, με τον τύπο *oy- να χρησιμοποιείται κυρίως για την αριθμητική μονάδα, αν και άλλες γλώσσες, μεταξύ των οποίων και η ελληνική, κάνουν χρήση του τύπου *sem- για να αποδώσουν την αριθμητική μονάδα.
Το *oy- παρουσίαζε ποικίλα προσφύματα ως παραγωγικά επιθέτων, π.χ. *oy-no > unus (λατινική) “ένας”, unu (ουμβρική), oin (αρχαία ιρλανδική), ino – (αρχαία σλαβική),*oy – wo > aēva (αβεστική), aiva – (αρχαία περσική), *oy – ko, π.χ. éka- (ινδική). Από την άλλη, το *sem-, φαίνεται καθαρά στο ελληνικό εἷς. Στη λατινική, συνατάμε αυτή τη ρίζα σε παράγωγους τύπους, π.χ. semel (μία φορά), simul (συγχρόνως). Υπάρχει και η ρίζα *somo – που μαρτυρείται με τη σημασία “ίδιος”, π.χ. same (αγγλική). Όσο για την έννοια του δύο, αυτό μάλλον ήταν σε χρήση κυρίως στην αρίθμηση, με την κλίση των ονομάτων στον περίφημο δυϊκό αριθμό να αναφέρεται σε συγκεκριμένες έννοιες. Ο αριθμός έχει ως εξής: δύο στην ελληνική, duo στη λατινική, tuva στην ουμβρική, duva στην αρχαία σλαβική, dy στην αλβανική κλπ.
Οι αριθμοί τρεῖς στα ελληνικά, το λατινικό trēs, το αρχαίο σλαβικό trije και το αρχαίο ιρλανδικό trí, το σανσκριτικό trayas και το αβεστικό θrayō, μας μαρτυρούν την ινδοευρωπαϊκή ρίζα *treyes. Το τρία είναι ένας από τους ελάχιστους αριθμούς στη χετιτική, για τον οποίο διαθέτουμε ασφαλή αποκατάσταση, teriyaaš. Όσο για την ουδέτερη εκδοχή (τρία), προέρχεται από τη ρίζα *trih2, από την οποία προέρχονται οι βεδικοί αριθμοί tri και ο αρχαίος εκκλησιαστικός σλαβικός tri. Θα παρακάμψουμε την αποκατάσταση του “τέσσερα” για λόγους συντομίας και συνοχής.
Ο αριθμός πέντε (αιολική πέμπε, βεδική σανσκριτική páñca, ουαλική pimp) απαντάει στο ελληνικό ρήμα πεμπάζω “μετρώ στα δάχτυλα” και πεμπώβολον “πιρούνι με πέντε δόντια”. Γλώσσες της ιταλικής και της κελτικής ομάδας φαίνεται να διατηρούν το χειλοϋπερωικό *kw της ινδοευρωπαϊκής, π.χ. quinque “πέντε” στη λατινική. Η ρίζα που έχει αποκατασταθεί για τον τύπο πέντε, είναι *pénkwe. Όσο για το έξι, υπάρχουν πάρα πολλές ρίζες που η έρευνα έχει προτείνει ως αρχικές: από τη μία η ρίζα *sweḱs > ελλ. ἓξ, γαλατ. suexoes, από την άλλη η ίδια ακριβώς ρίζα δίχως το ημίφωνο [w] > αγγλ. six, λιθ. šešì. Το αβεστικό χšvaš μας κάνει να σκεφτούμε την πιθανή ύπαρξη ενός ακόμα ετύμου, του *ksweḱs αν και κάτι τέτοιο δε μπορούμε να το συμπεράνουμε με ασφαλή τρόπο. Τέλος, έχει προταθεί και η ρίζα *weḱs > αρχ. πρωσική uschts “έκτος” και αρμενικό vec.
Ο ελληνικός τύπος ἑπτά, ο λατινικός septem, ο αβεστικός hapta κλπ, οδήγησαν τους ερευνητές στη ρίζα *septm̥ της ινδοευρωπαϊκής. Έκπληξη προκαλεί ο αρχαίος γερμανικός τύπος *sebun, ο οποίος μάλλον ανάγεται σε άλλο έτυμο. Για το οκτώ, τα στοιχεία από τις θυγατρικές γλώσσες είναι αρκετά ξεκάθαρα, αλλά αμφιλεγόμενα ως προς τις λεπτομέρειες. Μία ρίζα που προτείνεται είναι η *oḱtō-, ωστόσο η λειτουργία του δεν είναι ξεκάθαρη και παραμένει απλώς μία πιθανότητα. Μία άλλη πιθανή ρίζα είναι η *oḱtoh1, με πρώτο λαρυγγικό. Υπάρχουν διάφορες ερμηνείες γι’ αυτό όπως και διάφορες άλλες προτεινόμενες ρίζες. Βλέπουμε έτσι πως οι αριθμοί και η αποκατάστασή τους συχνά είναι αρκετά ολισθηρό πεδίο.
Η λέξη náva (εννέα) της βεδικής και η λέξη nuin της γοτθικής μας δίνουν τον ΙΕ τύπο *néwn. Ο αριθμός δέκα, παραδοσιακά αποκαθίσταται ως *deḱm̥, αλλά το τακτικό *d(e)ḱm̥t – o – και το συστατικό για τις δεκάδες **-dḱomt, μας κάνουν να ανασυνθέσουμε το πρωτότυπο ως *deḱm̥t. Το τελικό -t σε αρκετές γλώσσες σιγήθηκε, π.χ. δέκα στην ελληνική και decem στη λατινική. Άλλοι τύποι όπως το αρμενικό tasn και το γοτθικό taihun θα πρέπει να είχαν κάποιο τελικό σύμφωνο, αν θέλουμε να ερμηνεύσουμε τη διατήρηση του έρρινου.
Βλέπουμε έτσι, πως οι αριθμοί ήταν εξέχουσες έννοιες στην ινδοευρωπαϊκή πρωτογλώσσα και η ανασύνθεση και αποκατάστασή τους παρουσιάζουν αξιόλογο ενδιαφέρον. Η διαμόρφωση των αριθμών από το 11 έως το 19 ακολουθούν διαφορετική πορεία και η αποκατάστασή τους είναι εξίσου ενδιαφέρουσα.
Πηγές που χρησιμοποιήθηκαν σε αυτό το άρθρο:
Sihler L.A. (2012): Συγκριτική γραμματική της αρχαίας ελληνικής και της λατινικής, Αθήνα, Παπαδήμας, σσ. 498 – 514.
