Στη διάρκεια του 20ου αιώνα, μια σημαντική μερίδα κοινωνιολόγων στρέφεται στην ανάλυση της έννοιας και της σημασίας του ελεύθερου χρόνου. Ιδιαιτέρως, στην αμερικανική κοινωνιολογική σκέψη του 1900 και 1930, ο ελεύθερος χρόνος καταλαμβάνει σημαντική θέση, ενώ, προβάλλει και η έννοια του παιχνιδιού, που σύμφωνα με τις κυρίαρχες απόψεις, βρίσκεται σε άμεση σχέση με την ανθρώπινη φύση. Η σχέση αυτή δομείται πάνω στην αναγκαιότητα του παιχνιδιού για τον άνθρωπο, η οποία εμφανίζεται, ήδη, από την παιδική ηλικία, μέσω της έκφρασης σωματικών και πνευματικών δεξιοτήτων του ατόμου, που λαμβάνει μέρος σε δραστηριότητες παιχνιδιού.
Η έννοια του παιχνιδιού, ως πολιτισμικό φαινόμενο, και η σπουδαιότητά του κυριαρχούν στη σκέψη και τις θεωρίες του Ολλανδού ιστορικού Γιόχαν Χουίζινγκα. Στο κλασσικό έργο του Ο άνθρωπος και το παιχνίδι, που συντάσσεται το 1938, ο Χουίζινγκα εισάγει ένα νέο όρο, προκειμένου να αποδώσει στον άνθρωπο μια καινούργια ταυτότητα, που να τονίζει την ανθρώπινη βιολογική τάση του για παιχνίδι. Δίπλα στα ιδεότυπα του Homo Sapiens και Homo Faber, που κυριαρχούν, αντίστοιχα, στη διάρκεια του Διαφωτισμού και της Βιομηχανικής Επανάστασης, ο Χουίζινγκα τοποθετεί τον Homo Ludens, δηλαδή τον «Παίζοντα Άνθρωπο», θέλοντας να αναδείξει την πολιτισμική διάσταση του παιχνιδιού, η οποία εκκινεί, σύμφωνα με τον ιστορικό, από την αρχαϊκή εποχή και φτάνει έως τις μέρες μας.
Τα βασικά χαρακτηριστικά του παιχνιδιού
Για τον Χουίζινγκα, το πρώτο και βασικότερο χαρακτηριστικό του παιχνιδιού ως πολιτισμικό αγαθό είναι η ελευθερία. Το παιχνίδι αποτελεί μέρος ενός πολιτισμού από την στιγμή που παύει να συνδέεται με την ηθική υποχρέωση και που λογίζεται ως αναγκαιότητα, μόνο με όρους απόλαυσης. Κατά την έννοια αυτή, η δραστηριότητα του παιχνιδιού οφείλει να είναι μια ελεύθερη και ανεμπόδιστη διαδικασία.
Επίσης, το παιχνίδι βρίσκεται έξω από τα όρια της πραγματικότητας και, κατά τον τρόπο αυτό, νοείται ως το πέρασμα από την πραγματική ζωή στην σφαίρα του φανταστικού και του προσωρινού. Κάθε παιδί, γνωρίζει πώς να δημιουργήσει και να διατηρήσει ζωντανό, για όσες ώρες απαιτεί η δραστηριότητα, τον κόσμο του και, κυρίως, πώς να μετέχει και να δρα το ίδιο στον κόσμο αυτό. Συνεπώς, η δραστηριότητα του παιχνιδιού βρίσκεται συνυφασμένη με την προσποίηση και την αναπαράσταση που, ωστόσο, δεν μειώνουν την σοβαρότητα του παιχνιδιού ως διαδικασία, αλλά του προσδίδουν μια τελετουργική διάσταση, εξισώνοντας το, ενίοτε, με τα ιερά μυστήρια.
Ένα επιπλέον χαρακτηριστικό του παιχνιδιού, ως πολιτισμικό φαινόμενο, είναι η ανιδιοτέλεια. Καθώς το παιχνίδι βρίσκεται έξω από την πραγματική και συνήθη ύπαρξη, φαίνεται να αποστασιοποιείται και από την απαίτηση ικανοποίησης ζωτικών αναγκών και ορέξεων. Ως προσωρινή διαδικασία, το παιχνίδι μοιάζει με μια μορφή διαλείμματος ή ένα ιντερλούδιο της καθημερινότητας, που με τους δικούς του όρους, στοχεύει στον εξωραϊσμό και τη διεύρυνση της ατομικής ύπαρξης.
Παράλληλα, είναι ευκόλως εννοούμενο ότι το κάθε παιχνίδι, ανεξαρτήτως χαρακτήρα, λαμβάνει χώρα εντός ενός προκαθορισμένου υλικά ή ιδεατά πεδίου. Ο Χουίζινγκα, στο σημείο αυτό, αναγνωρίζει την απομόνωση της δραστηριότητας, ως ένα από τα βασικά χαρακτηριστικά, που καθορίζει τον τόπο, την χρονική διάρκεια και τους κανόνες του εκάστοτε παιχνιδιού. Το στοιχείο αυτό κρίνεται ως σημαντικό, επειδή κατοχυρώνει τα χρονικά και τοπικά όρια του παιχνιδιού, παρέχοντας του πορεία και νόημα και επιτρέποντας του να κινείται, να μεταβάλλεται, να επαναλαμβάνεται και να μεταδίδεται, ως μια μορφή πολιτισμικής παράδοσης.
Η κοινωνική διάσταση του παιχνιδιού
Το παιχνίδι, πρωτίστως, είναι μια τακτικά επαναλαμβανόμενη και εθελοντική δραστηριότα, με κύριο στόχο την χαλάρωση. Σε καμιά περίπτωση, ωστόσο, δεν περιορίζεται σε μία και μόνο αποκλειστική λειτουργία. Η δραστηριότητα του παιχνιδιού αποτελεί, εξίσου, αναπόσπαστο κομμάτι της κοινωνικής ανάπτυξης, πραγματώνοντας την πολιτισμική του λειτουργία. Η ατομική και συλλογική έκφραση, που επιτυγχάνεται στη διάρκεια ενός παιχνιδιού, ευνοεί την ανάπτυξη συνειρμών και κοινωνικών ιδανικών, που βρίσκονται υπεράνω των αυστηρά βιολογικών διαδικασιών και εμπειριών, όπως η διατροφή και η αυτοσυντήρηση.
Ο ιδιαίτερος χαρακτήρας της δραστηριότητας έγκειται στο γεγονός ότι δεν αποφέρει κέρδος ή υλικό συμφέρον, πλην την καθ’ εαυτή απόλαυση της διαδικασίας και συμμετοχής. Επιπροσθέτως, ως συλλογική δραστηριότητα, το παιχνίδι δύναται να προωθήσει τον σχηματισμό κοινωνικών ομάδων και το αίσθημα της αλληλεγγύης.
Για τον Χουίζινγκα, ο πολιτισμός εμφανίζεται με τη μορφή ενός παιχνιδιού που παίζεται ήδη εξαρχής. Μέσα από αυτήν τη διαδικασία, το κοινωνικό σύνολο κατανοεί, νοηματοδοτεί και ερμηνεύει τον κόσμο. Ως ένα εξέχον συλλογικό και πολιτισμικό φαινόμενο, το παιχνίδι εντοπίζεται, ήδη από τα αρχαία χρόνια και, μάλιστα, σε όλο το ζωικό βασίλειο. Τα ζώα, όπως και οι άνθρωποι, απολαμβάνουν αυτή τη δραστηριότητα, η οποία στην ύψιστη εμφάνισή της διατηρεί στοιχεία εορταστικών εκδηλώσεων, συμβάλλοντας στην ευημερία της ομάδας.
Στις σύγχρονες κοινωνίες, ωστόσο, ο χαρακτήρας του, ενίοτε μεταβάλλεται. Ο Χουίζινγκα, που εξετάζει τόσο τις πρωτόγονες μορφές, όσο και τους μεταγενέστερους μετασχηματισμούς της δραστηριότητας, εντοπίζει τα στενά πλαίσια εντός των οποίων κινείται ο ελεύθερος χρόνος και το παιχνίδι, στην εποχή μας.
Για τον ιστορικό, το παιχνίδι αλλάζει σημαντικά, ενώ, η ουσία και η σπουδαιότητα του ελαττώνονται. Η αύξηση της βιομηχανίας των σπορ και του αθλητισμού και η οργάνωση του ελεύθερου χρόνου με όρους προγραμματισμού, έχει επηρεάσει τον ελεύθερο και ανιδιοτελή χαρακτήρα του παιχνιδιού. Σήμερα, όπου το παιχνίδι συνδέεται, ολοένα και περισσότερο με τον επαγγελματισμό, τη σοβαρή ενασχόληση και την συστηματοποίηση, ο παιγνιώδης χαρακτήρας της δραστηριότητας, που αποτελεί και την σημαντικότερη της πτυχή, μοιάζει να αποβάλλεται επικίνδυνα.
Πηγές που χρησιμοποιήθηκαν για το άρθρο αυτό:
Χουίζινγκα Γ, Ο Άνθρωπος και το παιχνίδι, Μτφ: Στέφανος Ροζάνης, Εκδόσεις Γνώση, Δεκέμβριος 1989
Γεωργούλας Σ, Η κοινωνία του ελεύθερου χρόνου, Εκδόσεις: Πεδίο, Νοέμβριος 2010
Κορωναίου Α, Ελεύθερος χρόνος και παιχνίδι: οι επιδράσεις της θεωρίας του Γιόχαν Χουίζινγκα & Οι καταβολές της κοινωνιολογίας του ελεύθερου χρόνου, στο Κοινωνιολογία του Ελεύθερου Χρόνου, Εκδόσεις Νήσος, Ιούλιος 1996
