Ο Εμμανουήλ Ξάνθος υπήρξε ο εμπνευστής και ένα από τα τρία ιδρυτικά μέλη της Φιλικής Εταιρείας. Ήταν σημαντικός έμπορος και γραμματικός της εποχής του, ενώ η συμμετοχή του στην Ελληνική Επανάσταση του 1821 έχει θεωρηθεί υψίστης σημασίας. Πληροφορίες για τη ζωή και την επαναστατική του δράση μαθαίνουμε από τα Απομνημονεύματά του τα όποια δημοσιεύει το 1845.
Ο έμπορος Εμμανουήλ Ξάνθος
Ο Εμμανουήλ Ξάνθος γεννήθηκε στην Πάτμο το 1772, όπου παρέμεινε για 20 χρόνια. Φοίτησε στην Πατμιάδα Σχολή και σε ηλικία 20 ετών κατευθύνθηκε πρώτα προς τη Σμύρνη και έπειτα προς την Τεργέστη της Ιταλίας. Η Ιταλία αποτελούσε ένα μέρος όπου αρκετοί Πάτμιοι άκμαζαν στο εμπόριο και έτσι επιδόθηκε και ο ίδιος σε αυτό για περίπου 18 χρόνια. Λόγω του επαγγέλματός του ταξίδεψε πάρα πολύ. Μετά την Τεργέστη, το 1810, εγκαταστάθηκε στην Οδησσό της Ρωσίας με προφανή σκοπό να μαθητεύσει κοντά σε Έλληνες εμπόρους. Κατάφερε λοιπόν και δούλεψε εκεί ως γραμματικός του σημαντικού εμπόρου Βασιλείου Ξένη.
Δεν έμεινε όμως για πολύ, αφού το 1812 αναγκάστηκε να ταξιδέψει στην Κωνσταντινούπολη για εμπορικές υποθέσεις του Ξένη. Η Κωνσταντινούπολη όμως αποτέλεσε σημαντικό σταθμό για τη μετέπειτα πορεία του Ξάνθου, αφού εκεί ήρθε για πρώτη φορά σε επαφή με ηπειρώτες εμπόρους. Όπως έδειξε η Ιστορία, οι μετέπειτα σύντροφοί του στην ίδρυση της Φιλικής Εταιρείας, Αθανάσιος Τσακάλωφ και Νικόλαος Σκουφάς, είχαν ηπειρωτική καταγωγή. Ο επόμενος χρόνος θα βρει τον Ξάνθο στην Πρέβεζα και την Πάργα, με σκοπό την αγορά ελαιόλαδου και από εκεί θα ταξιδέψει στη Λευκάδα, όπου θα μυηθεί στον τεκτονισμό.
Από τον οραματισμό στην ίδρυση της Φιλικής Εταιρείας
Αφού επέστρεψε στην Οδησσό, μετά το ηπειρωτικό του ταξίδι το 1813, γνωρίστηκε με τον Αθανάσιο Τσακάλωφ και το Νικόλαο Σκουφά. Όπως γράφει και ο ίδιος στα Απομνημονέυματά του «κατά τας αρχάς του Νοεμβρίου 1813 εγνωρίσθη και συνεφιλιώθη μετά του Νικολάου Σκουφά και Αθανασίου Τσακάλωφ, εις μίαν δε συναναστροφήν το 1814 συζητούντες τα της καταστάσεως της Πατρίδος, ρίπτουν την ιδέαν της ιδρύσεως της Φιλικής Εταιρείας και επιδίδονται εις την εκτέλεσιν της μεγάλης εκείνης αποφάσεως». Από τα παραπάνω καταγεγραμμένα λοιπόν συνάπτουμε το συμπέρασμα ότι οι τρεις ιδρυτές της Φιλικής Εταιρείας συναντήθηκαν για πρώτη φορά το 1813 και τον επόμενο χρόνο, χωρίς να είναι γνωστή η ακριβής ημερομηνία , ίδρυσαν τη μυστική οργάνωση, σκοπός της οποίας ήταν η απελευθέρωση και η κοινωνική αποκατάσταση της υπόδουλης Ελλάδας.
Ο ίδιος είχε ήδη οραματιστεί τη δημιουργία μιας μυστικής οργάνωσης. Σημαντικό ρόλο σε αυτό διαδραμάτισαν οι φιλελεύθερες ιδέες της Γαλλικής Επανάστασης με τις οποίες είχε έρθει σε επαφή όσο ζούσε στην Οδησσό. Ταυτόχρονα, η μύησή του στον τεκτονισμό αποτέλεσε σημαντικό σημείο επίδρασης, ιδίως στη δομή και το συνωμοτικό χαρακτήρα που είχε η οργάνωση. Στα Απομνημονέυματά του αναφέρει το γεγονός της μύησής του και επιδιώκει να συνδέσει και ο ίδιος την τεκτονική ιδιότητά του με την ίδρυση της Φιλικής Εταιρείας.
Επομένως, η Εταιρεία ιδρύεται το 1814 στην Οδυσσό, με ιδρυτικά της μέλη τους Εμμανουήλ Ξάνθο, Νικόλαο Σκουφά και Αθανάσιο Τσακάλωφ. Το πρώτο διάστημα όμως, δεν φαίνεται να συμβαίνουν σημαντικές διεργασίες στο επίπεδο της συνωμοτικής δραστηριότητας, λόγω κυρίως οικονομικών δυσκολιών. Έτσι, ο Ξάνθος αποφασίζει να μεταβεί πάλι στην Κωνσταντινούπολη ώστε να εργαστεί και έτσι να ενισχύσει οικονομικά την οργάνωση. Εκεί, θα βρεθεί στον εμπορικό οίκο του Μυτιληνιού εμπόρου και αργότερα δραστήριου Φιλικού, Παλαιολόγου Λεμονή. Σύμφωνα με πηγές, το κατάστημά του έγινε αργότερα η μυστική έδρα της Φιλικής Εταιρείας. Ο κύκλος της οργάνωσης θα αρχίσει να διευρύνεται εκείνο το διάστημα με την εισδοχή νέων μελών, όπως του Παναγιώτη Αναγνωστόπουλου (1816), του Αθανασίου Σέκερη (1818) κ.ά.
Προς την αναζήτηση αρχηγού της οργάνωσης
Ο Εμμανουήλ Ξάνθος, λόγω της διαμονής του στην Κωνσταντινούπολη, εμφανίζεται αρχικά αποστασιοποιημένος από τα δρώμενα της Εταιρείας. Ωστόσο, στην Οδησσό ο Σκουφάς ορίζει τον Ιθακήσιο Φιλικό Νικόλαο Γαλάτη μέλος της Υπέρτατης Αρχής και του αναθέτει να πλησιάσει τον Ιωάννη Καποδίστρια και να του προτείνει την αρχηγία της Φιλικής Εταιρείας. Αυτό θα γίνει όπως γνωρίζουμε, αλλά ο Καποδίστριας θα αρνηθεί, ενώ λίγο αργότερα ο Γαλάτης θα βρει τραγικό και αινιγματικό θάνατο. Αυτά τα γεγονότα συμβαίνουν το 1816. Ωστόσο, ο Ξάνθος δεν είχε εγκαταλείψει τη Φιλική Εταιρεία και ο Αθανάσιος Τσακάλωφ μεταβαίνει στην Κωνσταντινούπολη ώστε να ξεκινήσουν τα συνωμοτικά σχέδια και να μυήσουν και άλλα μέλη στην Εταιρία.
Κατά τη διάρκεια μιας σύσκεψης των μελών το 1818 στην Κωνσταντινούπολη, ανατίθεται στον Ξάνθο η προεργασία για την αναζήτηση μιας προσωπικότητας άξιας να αναλάβει την αρχηγία του αγώνα. Έτσι, ο Ξάνθος αρχίζει και πάλι να ταξιδεύει κατευθυνόμενος πρώτα προς την Θεσσαλία, με την εντολή να παραλάβει συστατικές επιστολές από τον «Φιλικό» Άνθιμο Γαζή και έπειτα προς τη Μόσχα, όπου συναντήθηκε με τους «Φιλικούς» Αντώνιο Κομιζόπουλο και Νικόλαο Πατσιμάδη, με τους οποίους οργάνωσε σύσκεψη για την προπαρασκευή της Επανάστασης και την κάθοδο του Ιωάννη Βαρβάκη στο Αιγαίο. Τον Ιανουάριο του 1820 ο Ξάνθος θα φτάσει στην Πετρούπολη με σκοπό να επισκεφθεί τον Έλληνα υφυπουργό Εξωτερικών της τσαρικής Ρωσίας, Ιωάννη Καποδίστρια, σε μια δεύτερη προσπάθεια να πεισθεί και να αναλάβει την ηγεσία της Φιλικής Εταιρείας. Ο Καποδίστριας όμως θα αρνηθεί και πάλι την αρχηγία, προφασιζόμενος την επίσημη θέση που κατείχε στη ρωσική κυβέρνηση. Έτσι, ο Ξάνθος θα αποφασίσει αυτοβούλως να προσφέρει τη θέση στον Αλέξανδρο Υψηλάντη, ο οποίος δέχτηκε προθύμως την ηγεσία της Φιλικής Εταιρείας και μαζί με τον Ξάνθο ίδρυσαν την «Εθνική Κάσσα» (Ταμείο), για την οικονομική ενίσχυση του προετοιμαζόμενου Αγώνα.
Ο δρόμος προς την Επανάσταση
Σύμφωνα με τον σχέδιο του Υψηλάντη, ο Ξάνθος, την 1η Οκτωβρίου 1820, θα βρεθεί στο Ισμαήλιο της Βεσσαραβίας, όπου είχαν συγκεντρωθεί και πολλοί άλλοι σημαίνοντες Φιλικοί και όπου καταστρώθηκε το οριστικό σχέδιο της εξέγερσης. Το σχέδιο προέβλεπε την έκρηξη της Επανάστασης στην Πελοπόννησο και δευτερεύουσες θα ήταν οι ενέργειες στις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες και την Κωνσταντινούπολη. Είναι φανερό όμως ότι στην πορεία προς την κορύφωση το σχέδιο άλλαξε. Ο Υψηλάντης αντί να κατευθυνθεί προς την Τεργέστη και από εκεί προς την Πελοπόννησο, παρέτεινε την παραμονή του στο Κισνόβι, και ο Ξάνθος, ενεργώντας κατόπιν εντολής του Υψηλάντη, κάλεσε τον Τσακάλωφ και τον Αναγνωστόπουλο από την Πίζα στο Κισνόβι, αντί να τους κατευθύνει προς τον Μόριά. Προφανώς επρόκειτο για αλλαγή του σχεδιασμού εν αγνοία του Παπαφλέσσα και έτσι αντί για την έκρηξη της Επανάστασης στην Πελοπόννησο, ο Υψηλάντης επιχείρησε να δημιουργήσει επαναστατικό κίνημα στις Ηγεμονίες με τη σύμπραξη των τοπικών πληθυσμών. Έτσι, ο επικεφαλής της στρατιωτικής δύναμης θα διαβεί τον ποταμό Προύθο αλλά αργότερα θα υποστεί την οδυνηρή ήττα στο Δραγατσάνι (7 Ιουνίου 1821).
Η πορεία του Ξάνθου μετά το ξέσπασμα της Επανάστασης
Μετά την αποτυχία του κινήματος στη Μολδοβλαχία και τη φυλάκιση του Υψηλάντη από τους Αυστριακούς, ο Ξάνθος εγκαταλείπει τις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες και ταξιδεύει στα κέντρα των ελληνικών παροικιών, αναλαμβάνοντας την προσπάθεια για εξασφάλιση οικονομικής ενίσχυσης του Αγώνα, που είχε ήδη αρχίσει στην Ελλάδα. Στη συνέχεια θα μεταφερθεί στην Τρίπολη όπου θα προσπαθήσει να πείσει τον Δημήτριο Υψηλάντη να οργανώσουν την απόδραση του κρατούμενου Αλεξάνδρου Υψηλάντη. Μετά την άρνηση όμως του πρώτου, ο Ξάνθος θα επιστρέψει στην Πελοπόννησο και θα πάρει μέρος στην Επανάσταση.
Λίγο πριν την άφιξη του Καποδίστρια στην Ελλάδα (Ιανουάριος 1828), ο Ξάνθος θα αναχωρήσει για το Βουκουρέστι, όπου θα αποσυρθεί και θα ιδιωτεύσει. Από τα Απομνημονεύματά του μαθαίνουμε ότι ήταν παντρεμένος με τη Σεβαστή, με την οποία είχε αποκτήσει τουλάχιστον δύο αρσενικά παιδιά, τον Νικόλαο και τον Περικλή.
Το 1837 θα επιστρέψει στην Ελλάδα λόγω της ανοιχτής έχθρας που είχε πλέον με τον Παναγιώτη Αναγνωστόπουλο με σκοπό να αποκαταστήσει τη φήμη του. Το 1845, όπως ανέφερα και παραπάνω, θα δημοσιεύσει τα Απομνημονεύματά του, τα οποία αποτελούν πολύτιμη πηγή πληροφοριών για την ιστορία της Φιλικής Εταιρείας, καθώς κανείς από τους άλλους δυο πρωτεργάτες, ο Νικόλαος Σκουφάς και ο Αθανάσιος Τσακάλωφ, δεν έτυχε να αφήσουν παραπλήσιας μορφής κείμενο.
Ο Εμμανουήλ Ξάνθος πέθανε στην Αθήνα στις 29 Νοεμβρίου 1851 όταν αποχωρώντας από τη Βουλή έπεσε από τη σκάλα και τραυματίστηκε θανάσιμα. Κηδεύτηκε με τιμές στρατηγού και θάφτηκε στο Α’ Νεκροταφείο όπου και σήμερα ο τάφος του.
Ακολουθεί βίντεο σχετικά με την οργάνωση της Φιλικής Εταιρίας:
Πηγές που χρησιμοποιήθηκαν:
- “Εμμανουήλ Ξάνθος”. Ανακτήθηκε από: el.wikipedia.org. Τελευταία πρόσβαση: 27/11/2022.
- “Εμμανουήλ Ξάνθος”. Ανακτήθηκε από: www.sansimera.gr. Τελευταία πρόσβαση: 27/11/2022.
- “Εμμανουήλ Ξάνθος”. Ανακτήθηκε από: www.patmosweb.gr. Τελευταία πρόσβαση: 27/11/2022.
- “Ξάνθος Εμμανουήλ (1772-1851)”. Ανακτήθηκε από: argolikivivliothiki.gr. Τελευταία πρόσβαση: 27/11/2022.
