Αν το αμερικανικό avant-garde σινεμά έχει κάποιο «πατέρα», τότε αυτός είναι σίγουρα ο Λιθουανός σκηνοθέτης και ιδιοκτήτης του θρυλικού κινηματογράφου, Anthology Film Archives, Τζόνας Μίκας. Ο Μίκας, γεννημένος το 1922, αναγκάστηκε να εγκαταλείψει την πατρίδα του κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, και αφού πέρασε μερικά χρόνια σε στρατόπεδα καταναγκαστικής εργασίας στη Γερμανία, μετανάστευσε τελικά στις Ηνωμένες Πολιτείες το 1949. Η μεταπολεμική Αμερική, και ιδιαίτερα η Νέα Υόρκη, διψούσε για νέες, επαναστατικές ιδέες και ο σκηνοθέτης έκανε την πρώτη του εμφάνιση στον καλλιτεχνικό χώρο, γράφοντας ως κριτικός κινηματογράφου για τη δωρεάν εβδομαδιαία εφημερίδα, The Village Voice. Γνωρίζοντας και συμμαχώντας με τα κύρια ονόματα της avant-garde σκηνής της εποχής, όπως τον Άντι Γουόρχολ, τον Σαλβαδόρ Νταλί και άλλους, ο Μίκας άρχισε να διοργανώνει προβολές εξαιρετικά «δύσκολων» και συχνά αμφιλεγόμενων ταινιών, σαν το «Flaming Creatures» (1963), του Τζακ Σμιθ, το οποίο απαγορεύτηκε και κατασχέθηκε από την αστυνομία, αμέσως μετά την πρεμιέρα του. Αν και πολλοί γνωρίζουν τον Μίκας μόνο ως υπέρμαχο της underground σκηνής, οι δικές του ταινίες-ημερολόγια είναι εξίσου σημαντικές, τόσο ιστορικά, όσο και αισθητικά. Αυτές είναι μερικές χαρακτηριστικές ταινίες του σκηνοθέτη, για να γνωρίσει κανείς το πολύ προσωπικό και απροκάλυπτα ειλικρινές έργο του:
Guns of the Trees (1961)
Δείτε το trailer της ταινίας στο YouTube: https://www.youtube.com/watch?v=2AGa5jb6Dv0
Η ασπρόμαυρη, 86λεπτη ταινία του Μίκας, «Guns of the Trees», είναι η πρώτη στη μεγάλη και πολυετή καριέρα του σκηνοθέτη. Επηρεασμένος από τη Μπιτ σκηνή, που μεσουρανούσε τότε στην Πόλη της Νέας Υόρκης, ο Μίκας εστιάζει σε ένα ζευγάρι Αφροαμερικανών μποέμ κατοίκων του Γκρίνουιτς Βίλατζ (Argus Spear Juillard και Ben Carruthers) και μας δείχνει τις καθημερινές ασχολίες τους, που συνήθως έχουν μια καλλιτεχνική χροιά. Σε αντίθεση με τις μεταγενέστερες ταινίες του σκηνοθέτη, η ταινία αυτή δεν αποτελεί «ημερολόγιο», αλλά μια πειραματική ταινία, στα χνάρια του ευρωπαϊκού κινηματογραφικού είδους, «cinéma verité». Σε κάποια σημεία του σάουντρακ ακούγεται η φωνή του Μπιτ ποιητή, Άλλεν Γκίνσμπεργκ, να απαγγέλει το διάσημο ποίημα του, «Ουρλιαχτό» (1956).
Walden: Diaries, Notes and Sketches (1969)
Δείτε το trailer της ταινίας στο YouTube: https://www.youtube.com/watch?v=zaIoMKLlvAo
Το «Diaries, Notes and Sketches», γνωστό και υπό τον τίτλο «Walden», που υπογραμμίζει το φόρο τιμής που αποτείνει η ταινία στο ομώνυμο κλασικό έργο του Χένρι Ντέιβιντ Θόρω, είναι το πρώτο κινηματογραφικό «ημερολόγιο» του σκηνοθέτη. Σε αντίθεση με το «Guns of the Trees» (1961) και το «Brig» (1964), που ανήκουν στη σφαίρα της μυθοπλασίας, το «Walden» είναι ένα ντοκιμαντέρ με πειραματική υφή, αποτελούμενο από υλικό «οικογενειακών φιλμ» του Μίκας, με πρωταγωνιστές την οικογένειά του και τους φίλους του. Χάρη στην ποιητική φλέβα του σκηνοθέτη, η 3ωρη ταινία είναι κάτι παραπάνω από τραβήγματα με την κάμερα κατά τη διάρκεια των διακοπών της οικογένειας στο βουνό, μαζί με την οικογένεια του συναδέλφου του, Σταν Μπράκατζ. Ο Μίκας χρησιμοποιεί χαρακτηριστικές «hand-held» λήψεις, «jump cuts» και υπέρτιτλους, και χωρίζει την ταινία σε τέσσερα μέρη. Καθώς η ταινία είναι πολύ προσωπική, η σκέψη του δημιουργού ταξιδεύει αυθόρμητα από το ένα θέμα στο άλλο, κάτι το οποίο θυμίζει την αυτόματη γραφή στη μοντέρνα λογοτεχνία. Ο Μίκας αφιέρωσε αυτή την ταινία στους αδελφούς Λυμιέρ, τους δημιουργούς (ουσιαστικά) αυτού του νέου μέσου, που οι δύο εφευρέτες ονόμασαν «σινεμά».
Reminiscences of a Journey to Lithuania (1972)
Δείτε το trailer της ταινίας στο YouTube: https://www.youtube.com/watch?v=5V5PVxCscL8
Η 88λεπτη ταινία-«ημερολόγιο», «Reminiscences of a Journey to Lithuania», είναι ένα ταξίδι του Μίκας, τόσο νοερό, όσο και πραγματικό, πίσω στην ιδιαίτερη πατρίδα του. Όντας η δεύτερη ταινία του είδους της στη φιλμογραφία του σκηνοθέτη, το «Journey to Lithuania» εξερευνεί σε μεγαλύτερο βάθος τη νέα αυτή αφηγηματική τεχνική και την βελτιώνει, σε σημείο που η ταινία επιλέχθηκε από το National Film Registry της Βιβλιοθήκης του Κογκρέσου να διατηρηθεί ως «πολιτιστικά, αισθητικά και ιστορικά σημαντική». Το ταξίδι του σκηνοθέτη πίσω στο μικρό χωριό του Βίλνιους, όπου γεννήθηκε, είναι συγκλονιστικό, καθώς είναι φορτισμένο με τη θλίψη του πολέμου, αλλά και της ξενιτιάς.
Paradise Not Yet Lost, or Oona’s Third Year (1980)
Όπως και σε άλλα κινηματογραφικά «ημερολόγια» του σκηνοθέτη, έτσι και στο «Paradise Not Yet Lost», πρωταγωνιστεί η μεγαλύτερη κόρη του Μίκας, Ούνα. Ο σκηνοθέτης έχει αποθανατίσει στιγμιότυπα από την ημέρα της γέννησής της και καθ’ όλη τη διάρκεια του μεγαλώματός της. Σε αυτή την ταινία, με διάρκεια 1 ώρα και 36 λεπτά, ο Μίκας καλύπτει τα τρία πρώτα χρόνια της ζωής της Ούνα και παράλληλα τη ζωή εκείνου και της γυναίκας του την περίοδο εκείνη, με τους κρύους χειμώνες με το πυκνό χιόνι στη Νέα Υόρκη, αλλά και τα ζεστά, όμορφα καλοκαίρια. Χάρη στη δουλειά και τον κοσμοπολίτικο τρόπο ζωής τους, σε ανύποπτο χρόνο, το ζευγάρι παρευρίσκεται σε event ανεκτίμητης, σήμερα, πολιτιστικής αξίας, όπως μια αυτοσχέδια συναυλία των Velvet Underground & Nico σε ένα διαμέρισμα στη Νέα Υόρκη.
He Stands in a Desert Counting the Seconds of his Life (1985)
Δείτε απόσπασμα από την ταινία στο YouTube: https://www.youtube.com/watch?v=co21JrSQRTI
Το κινηματογραφικό «ημερολόγιο», «He Stands in a Desert Counting the Seconds of his Life», είναι ένα από τα μεγαλύτερα σε διάρκεια του σκηνοθέτη. Εκτός από τα ταξίδια και τα κοσμικά event της εποχής που καταγράφονται εδώ, η ταινία είναι σημαντική και για τις διάσημες φιγούρες που εμφανίζονται φευγαλέα μέσα σε αυτή, σε καθημερινές στιγμές, όπως είναι εκείνη με τον Τζον Λένον, τη Γιόκο Όνο και τον Μάιλς Ντέιβις, ένα ζεστό απόγευμα στο Washington Square Park. Άλλοι καλλιτέχνες που εμφανίζονται εδώ είναι ο Κένεθ Άνγκερ, ο Κεν Τζέικομπς, ο Χόλις Φράμπτον, ο Γκίνσμπεργκ, ο Πρόεδρος των Ηνωμένων Πολιτειών, Τζον Φ. Κέννεντυ και η Πρώτη Κυρία, Ζακλίν Κέννεντυ, ο Ρομπέρτο Ροσελίνι και ο Άντι Γουόρχολ.
As I Was Moving Ahead Occasionally I Saw Brief Glimpses of Beauty (2001)
Δείτε απόσπασμα από την ταινία στο YouTube: https://www.youtube.com/watch?v=QV_BRGp7VL4
Ο Μίκας ξεκίνησε το μοντάζ της σχεδόν 5ωρης ταινίας, «As I Was Moving Ahead…», την Πρωτοχρονιά του 2000, χρησιμοποιώντας υλικό 30 χρόνων. Ουσιαστικά, το κινηματογραφικό αυτό «ημερολόγιο» είναι το άθροισμα όλων των προηγούμενων, και αποσκοπεί σε έναν απολογισμό της ζωής και της καριέρας του σκηνοθέτη. Όπως και τα άλλα «ημερολόγια» του Μίκας, έτσι και αυτό βασίζεται σε «οικογενειακά φιλμ», με πρωταγωνιστές την οικογένειά του, και καταγράφει χαρούμενες στιγμές τους, κατά τη διάρκεια εκδρομών ή μαζί με φίλους. Ο Μίκας μας ανακοινώνει πως «η ταινία αυτή δεν έχει αντικείμενο» και σχολιάζει σκωπτικά πως έχει ως πρωταγωνιστές μια οικογένεια που αγαπιέται πολύ και δεν τσακώνεται ποτέ. Η Village Voice περιέγραψε το «As I Was Moving Ahead…» ως μία αδιάντροπα χαρούμενη ταινία και την ονόμασε ένα «επικό οικογενειακό φιλμ». Αδιαμφισβήτητα είναι ένα από τα μεγαλύτερα πρότζεκτ του σκηνοθέτη.
Η δουλειά του Τζόνας Μίκας είναι σίγουρα «δύσκολη» για το ευρύ κοινό, κυρίως λόγω της μεγάλης διάρκειας των ταινιών του, σε συνδυασμό με την παντελή έλλειψη πλοκής σε αυτές. Δεν υπάρχουν πολλά παραδείγματα κινηματογραφικών «ημερολογίων» πέρα από τη φιλμογραφία του Μίκας, όμως η επιρροή που έχουν ασκήσει οι ταινίες του σε άλλα είδη είναι αξιοσημείωτη. Όπως είχε πει και ο ίδιος για το «As I Was Moving Ahead…», είναι η απόλυτη ταινία Dogme 95 πριν τη γένεση του Dogme 95. Για ένα σύγχρονο θεατή, η αξία που έχει το να δει μια ταινία του Μίκας είναι για να του υποδείξει μία εναλλακτική δυνατότητα του κινηματογράφου, το να αποτελέσει, δηλαδή, έναν πολύ προσωπικό τρόπο έκφρασης, κάτι το οποίο οι συμβατικές ταινίες μοιάζει συχνά να παραβλέπουν.
Δείτε το trailer για τη ρετροσπεκτίβα στο έργο του Τζόνας Μίκας, στο YouTube:
