Ο Ισπανός σκηνοθέτης, Λουίς Μπουνιουέλ, γύρισε μαζί με τον συμπατριώτη του και πρωτοπόρο του κινήματος του Υπερρεαλισμού, Σαλβαδόρ Νταλί, την πρώτη διάσημη σουρεαλιστική ταινία μικρού μήκους, «Un Chien Andalou», το 1928. Με διάρκεια μόλις 21 λεπτά, η ταινία ξεκινάει με μία από τις πλέον εικονικές σκηνές στην ιστορία της κινηματογραφικής avant–garde, εκείνη όπου ένας μπαρμπέρης (Μπουνιουέλ) σκίζει στα δύο το μάτι μίας γυναίκας (Σιμόν Μαρέιγ) με ένα ξυράφι, την ώρα που ένα σύννεφο «κόβει» στα δύο το ολόγιομο φεγγάρι. Οι δημιουργοί, μιλώντας για τη σοκαριστική ταινία, είπαν πως δεν μπορεί να εξηγηθεί βάσει λογικής, αλλά μόνο με τη βοήθεια ψυχαναλυτικών μέσων, όπως εκείνο του ελεύθερου συνειρμού που εισήγαγε ο Σίγκμουντ Φρόυντ. Ο Μπουνιουέλ συνέχισε τη λαμπερή του καριέρα με μία από τις ακριβότερες avant–garde ταινίες όλων των εποχών, το εξίσου διάσημο «L’Age d’Or» (1930), το οποίο χρηματοδότησε ο Υποκόμης Σαρλ ντε Νοάιγ σαν δώρο στη φιλότεχνη γυναίκα του Μαρί-Λορ ντε Νοάιγ, μία αριστοκράτισσα που ανήκε στο ίδιο γενεαλογικό δέντρο με τον Μαρκήσιο ντε Σαντ. Η φιλμογραφία του Μπουνιουέλ αποτελεί πρότυπο για όλους όσους ασχολήθηκαν με την avant–garde στο σινεμά, αλλά και το σινεφίλ κοινό γενικότερα, καθώς οι ταινίες του εμφανίζονται στις περισσότερες λίστες με τις «καλύτερες ταινίες όλων των εποχών». Αυτές είναι μερικές από τις εμβληματικότερες ταινίες του σκηνοθέτη, για να γνωρίσει κανείς το παράξενο και εξαιρετικής ομορφιάς, αλλά και τεχνικής αρτιότητας σύμπαν του Μπουνιουέλ:
Ανδαλουσιανός σκύλος (Un Chien Andalou) (1928)
Δείτε ολόκληρη την ταινία στο YouTube: https://www.youtube.com/watch?v=cB7gd_t6WMQ
Ο Μπουνιουέλ, όταν ερωτήθηκε σχετικά με τη σκληρότητα της πασίγνωστης σκηνής με το «μάτι» στην αρχή του «Un Chien Andalou», είπε: «δεν είναι άραγε το ίδιο σκληρό να σκίζεται στη μέση το φεγγάρι από ένα σύννεφο;» Στην πραγματικότητα, το μάτι που σκίζεται στη μέση με το ξυράφι είναι εκείνο ενός άτυχου μοσχαριού και δεν θα ήταν η τελευταία φορά που ο Μπουνιουέλ θα δεχόταν κριτική σχετικά με τη βία απέναντι σε ζώα στη φιλμογραφία του. Αν και εξαιρετικά σύντομη, η ταινία είναι γεμάτη από σκηνές που αποτυπώνονται ανεξίτηλα στη μνήμη του θεατή. Μυρμήγκια βγαίνουν από μία τρύπα στο χέρι ενός νεαρού άντρα (Πιέρ Μπάτσεφ), ένα ακρωτηριασμένο χέρι εμφανίζεται στη μέση ενός πολυσύχναστου δρόμου και συγκεντρώνει γύρω του έκπληκτους περαστικούς που το προγκάνε με ένα ξύλο, ένας νέος (Μπάτσεφ) αναγκάζεται να σύρει δύο πιάνα με ένα νεκρό γαϊδούρι δεμένο επάνω στο καθένα και μία δυσοίωνη πεταλούδα-σκώρος στέκεται στο πλαίσιο της πόρτας. Η εικόνα με την πεταλούδα που φέρει το μακάβριο σχέδιο που μοιάζει με νεκροκεφαλή στη ράχη της, επηρέασε το εξώφυλλο της βραβευμένης με Όσκαρ ταινίας τρόμου, «Η Σιωπή των Αμνών» (1991), με τον Άντονι Χόπκινς στο ρόλο του κανίβαλου, Χάνιμπαλ Λέκτερ, και τη Τζόντι Φόστερ στο ρόλο της ντετέκτιβ, Κλαρίς Στάρλινγκ. Ο Μπουνιουέλ και ο Νταλί δίνουν μία υφή στην ταινία, που άλλοτε θυμίζει όνειρο και άλλοτε αλληγορία. Ο ρόλος που έπαιξε ο Νταλί στη δημιουργία του έργου είναι εμφανής, όμως η συνεργασία των δύο «ιερών τεράτων» του σουρεαλισμού έμελλε να επαναληφθεί μόνο μία ακόμη φορά, στην ταινία «L’Age d’Or» (1930), καθώς ο Νταλί διαφωνούσε με τις κομμουνιστικές πεποιθήσεις του σκηνοθέτη.
Η Χρυσή Εποχή (L’Age d’Or) (1930)
Δείτε ολόκληρη την ταινία στο YouTube: https://www.youtube.com/watch?v=RDbav8hcl5U
Το «L’Age d’Or», πέρα του ότι έχει διάρκεια μία ώρα (σχεδόν όσο μία μέση ταινία του Χόλυγουντ, που ήταν άλλωστε και το μέτρο σύγκρισης την εποχή εκείνη), είναι από πολλές απόψεις μια πιο ολοκληρωμένη ταινία από το «Un Chien Andalou». Καθώς οι ομιλούσες ταινίες ήταν το status quo, μόλις δύο χρόνια μετά την κυκλοφορία της πρώτης ταινίας με συγχρονισμένο ήχο, «Ο Τραγουδιστής της Τζαζ» (1928), με πρωταγωνιστή τον Αλ Τζόλσον, ο Μπουνιουέλ πειραματίζεται με τον ήχο και τα συγχρονισμένα ηχητικά εφέ, χωρίς όμως να βάζει τους πρωταγωνιστές να «μιλάνε». Ο σουρεαλισμός της ταινίας έχει κωμικό ρόλο και έτσι όταν βλέπουμε τη λάβα να στροβιλίζεται στον κρατήρα ενός ηφαιστείου, ακούμε τον ήχο από το καζανάκι μιας τουαλέτας και όταν η πρωταγωνίστρια της ταινίας (Λάια Λις) βρίσκει μία αγελάδα να κάθεται στο κρεβάτι της, τη διώχνει με ένα νεύμα του κεφαλιού της, όπως θα έδιωχνε κανείς μία γάτα. Ο Μπουνιουέλ είχε το σπάνιο προνόμιο να κάνει όλα όσα πραγματικά ήθελε σε αυτή την ταινία, χάρη στο υψηλό budget που παρείχε ο σύζυγος της Υποκόμισσας ντε Νοάιγ και έτσι υπάρχει ως και μία σκηνή όπου γκρεμίζεται μία μικρή πόλη. Η Μαρί-Λορ ντε Νοάιγ ήταν γνωστή στο χώρο για την αγάπη που έτρεφε απέναντι στις ταινίες «υψηλής τέχνης» και εκτός από το «L’Age d’Or», είχε επίσης χρηματοδοτήσει προσπάθειες του Μαν Ρέι και το «Le sang d’un poète» (1932) του Ζαν Κοκτώ. Ο Μπουνιουέλ, ως ένδειξη ευγνωμοσύνης απέναντί της, συμπεριλαμβάνει μία σκηνή, προς το τέλος της ταινίας, με τους χαρακτήρες από τις «120 Μέρες των Σοδόμων» (1785), ένα από τα πιο μεγαλόπνοα και τολμηρά έργα του μακρινού συγγενή της, Μαρκήσιου ντε Σαντ, το οποίο έκανε την εμφάνισή του στα βιβλιοπωλεία του Παρισιού μόλις το 1904, καθώς ο Μαρκήσιος το είχε γράψει μέχρι ενός σημείου, όσο βρισκόταν φυλακισμένος στη Βαστίλη, μέχρι που οι φύλακες το ανακάλυψαν και το κατάσχεσαν, χωρίς να το επιστέψουν ποτέ στο συγγραφέα του. Ο Μπουνιουέλ κάνει τον Δούκα του Μπλανγκί να μοιάζει με τον Ιησού, φέρνοντας έτσι το απαγορευμένο έργο πιο κοντά στις δικές του, Μαρξιστικές πεποιθήσεις και ανοίγοντας ένα καλλιτεχνικό διάλογο που θα κατέληγε, μερικές δεκαετίες αργότερα, στην αμφιλεγόμενη μεταφορά του βιβλίου από τον Ιταλό σκηνοθέτη Πιέρ Πάολο Παζολίνι, υπό τον τίτλο «Σαλό, 120 μέρες στα Σόδομα» (1975).
Γη χωρίς ψωμί (Las Hurdes, tierra sin pan) (1933)
Δείτε ολόκληρη την ταινία στο YouTube: https://www.youtube.com/watch?v=qO86FO1bs6g
Η 30λεπτη ταινία του Μπουνιουέλ, «Las Hurdes», είναι στην ουσία ένα ντοκιμαντέρ, ένα είδος που την εποχή εκείνη άνηκε περισσότερο στο φάσμα του πειραματικού κινηματογράφου, με λαμπερό παράδειγμα τον «Νανούκ του Βορρά» (1922) του Αμερικανού σκηνοθέτη, Ρόμπερτ Τζ. Φλάχερτι. Όπως και οι ταινίες του Φλάχερτι, αλλά και άλλες, λιγότερο φιλόδοξες προσπάθειες του Ζαν Πενλεβέ και του Πολ Στραντ, το «Las Hurdes» του Μπουνιουέλ δεν ασχολείται τόσο με την αντικειμενικότητα (σήμερα θα το αποκαλούσαμε ψευτο-ντοκιμαντέρ), αλλά με την παρουσίαση ενός θέματος όχι τόσο γνωστού στο ευρύ κοινό, με σκοπό να ευαισθητοποιήσει προς μία συγκεκριμένη κατεύθυνση. Ο Μπουνιουέλ μιλάει για την «comarca» Las Hurdes και αγγίζει θέματα κοινωνικής ανισότητας, που βρίσκονται φυσικά σε ευθυγράμμιση με την κομμουνιστική του ατζέντα. Η σκηνή όπου ένα κατσίκι πέφτει στο γκρεμό, στην προσπάθειά του να ανέβει στην κορυφή του βουνού, ακολουθώντας ένα επικίνδυνο μονοπάτι, είναι εξολοκλήρου ρεαλιστική, χωρίς να γνωρίζουμε αν ο σκηνοθέτης προκάλεσε το χαμό του επίτηδες, έτσι ώστε να συμπεριλάβει τη σοκαριστική σκηνή στην ταινία. Η νομοθεσία σχετικά με τη μεταχείριση των ζώων άργησε να αλλάξει και έτσι δυστυχώς φαινόμενα σαν κι αυτό υπάρχουν μέχρι και αρκετά χρόνια αργότερα στον κινηματογράφο. Η ευαισθητοποίηση του κοινού απέναντι στο θέμα, παρόλα αυτά, καθιστά την ταινία δυσκολότερη στη θέαση σήμερα, από ότι τυχόν ήταν την εποχή που πρωτοκυκλοφόρησε.
Ξεχασμένοι από την Κοινωνία (Los olvidados) (1950)
Δείτε ολόκληρη την ταινία στο YouTube: https://www.youtube.com/watch?v=DX1uyJUa1o8
Το «Los olvidados» είναι ένα πολύ σημαντικό φιλμ, όσο αφορά την ιστορία του σινεμά και το κύμα του Νεορεαλισμού που ήρθε στον ιταλικό κινηματογράφο μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, με τις ταινίες του Ροζελίνι, του Βισκόντι και του ντε Σίκα. Όπως, για παράδειγμα και ο «Κλέφτης ποδηλάτων» (1948), έτσι και το «Olvidados» μιλάει για τη ζωή μιας ομάδας παιδιών σε μια μικρή πόλη του Μεξικού και χρησιμοποιεί ντόπιους ως ηθοποιούς. «Olvidados» σημαίνει «ξεχασμένοι» και ο πρωταγωνιστής της ιστορίας, Πέδρο (Αλφόνσο Μεχία) είναι ξεχασμένος και από την κοινωνία, όσο αφορά την κοινωνική τάξη στην οποία ανήκει, αλλά και από τη μητέρα του (Εστέλα Ίντα), η οποία είτε δεν μπορεί, είτε δεν είναι διατεθειμένη να φερθεί στοργικά απέναντί του. Ο Πέδρο, μόλις 11 ετών, εμπλέκεται με τις τοπικές συμμορίες και αρχίζει να έχει προβλήματα με το νόμο. Οι μικροκλοπές και η αλητεία δεν αργούν να καταλήξουν σε πιο σοβαρά εγκλήματα και έτσι ένα μικρό αγόρι, ο Χουλιάν (Χαβιέρ Αμέσκουα), αρνούμενος να εμπλακεί στη συμμορία, βρίσκει τραγικό τέλος στα χέρια ενός συμμορίτη. Όλοι οι σκηνοθέτες του είδους του Νεορεαλισμού υποκλίθηκαν στον Μπουνιουέλ, ο οποίος με αυτή την ταινία έθεσε πολλούς από τους κανόνες του κινηματογραφικού αυτού είδους.
Εξολοθρευτής Άγγελος (El ángel exterminador) (1962)
Δείτε το trailer της ταινίας στο YouTube: https://www.youtube.com/watch?v=ysYG7qaz29c
Αν και λιγότερο γνωστή από το «Nazarín» (1959), ή τη «Viridiana» (1962), που βραβεύτηκαν στο διεθνές Φεστιβάλ των Καννών, ο «Εξολοθρευτής Άγγελος» είναι μία από τις πιο γνήσια σουρεαλιστικές ταινίες της μέσης περιόδου, στη φιλμογραφία του Λουίς Μπουνιουέλ. Με θέμα μία συγκέντρωση στη βίλα του Σενιόρ Εντμούντο ντε Νόμπιλε (Ενρίκε Ραμπάλ), η ταινία διαθέτει μία παράξενη ατμόσφαιρα που γίνεται ολοένα και πιο απειλητική. Η φύση της απειλής φανερώνεται όταν οι πρώτοι από τους επισκέπτες παίρνουν την πρωτοβουλία να φύγουν, όμως αντί για αυτό βγάζουν και πάλι τα παλτά τους και επιστέφουν στις θέσεις τους. Σιγά-σιγά συνειδητοποιούμε πως οι καλεσμένοι, όπως και οι οικοδεσπότες, είναι φυλακισμένοι μέσα στο μεγάλο σπίτι, όχι επειδή οι πόρτες είναι κλειδωμένες ή επειδή κάτι έχει φράξει τις εξόδους, αλλά γιατί κάτι, σαν μία αόρατη δύναμη, δεν τους αφήνει να αποχωρήσουν. Όσο περνάει ο χρόνος, γνωρίζουμε περισσότερα για τον καθένα από τους καλεσμένους, ενώ αφού πίνουν και τρώνε ό,τι υπάρχει στο δωμάτιο, σιγά-σιγά οι προμήθειες εξαντλούνται και οι καλεσμένοι βυθίζονται στην απόγνωση. Με μόνη φωνή της λογικής τον γιατρό Κάρλος Κόντε (Αουγκούστο Μπενεντίκο), όσοι έχουν απομείνει από τους καλεσμένους (αφού ο υπερήλικας Σέρτζιο Ράσελ πεθαίνει και ένα νεαρό ζευγάρι κάνει απόπειρα αυτοκτονίας σε μία ντουλάπα) καταφέρνουν να σπάσουν ένα τοίχο και να βρουν το σωλήνα του νερού. Ύστερα από λίγο, ένα κοπάδι από πρόβατα μπαίνει αναπάντεχα στη βίλα και τελικά στο δωμάτιο και οι καλεσμένοι, έχοντας πια χάσει εντελώς τα λογικά τους, τα σφάζουν και τα ψήνουν σε φωτιές που φτιάχνουν από κομμάτια επίπλων. Έχοντας γυρίσει στις παγανιστικές τους ρίζες, ο όχλος πια των πρώην μελών της μπουρζουαζίας αποφασίζει πως ο μόνος τρόπος να ξεφύγουν από αυτή τη νοητή «φυλακή» είναι να θυσιάσουν τον οικοδεσπότη τους, τον οποίο θεωρούν υπαίτιο για την κατάσταση στην οποία βρίσκονται. Οι συμβολισμοί από τις παραδόσεις του Χριστιανισμού, του Μαρξισμού, αλλά και της ψυχολογίας του Φρόυντ και του Γιούνγκ βρίθουν σε αυτή τη μυστηριώδη ταινία, που φαίνεται να οδήγησε τον Μπουνιουέλ στο να γυρίσει την τελευταία τριλογία της καριέρας του, με θέμα τις συνήθειες και τα πάθη της μπουρζουαζίας.
Η Κρυφή Γοητεία της Μπουρζουαζίας (Le Charme discret de la bourgeoisie) (1972)
Δείτε το trailer της ταινίας στο YouTube: https://www.youtube.com/watch?v=QZfCoTvbXXc
Η «Κρυφή Γοητεία της Μπουρζουαζίας» (1972) είναι η πρώτη ταινία της τριλογίας με την οποία ο Μπουνιουέλ έκλεισε την μεγάλη και επιβλητική του καριέρα στον κινηματογράφο. Οι άλλες δύο ταινίες ήταν το «Φάντασμα της Ελευθερίας» (1974) και το «Σκοτεινό Αντικείμενο του Πόθου» (1977), οι οποίες έχουν εκδοθεί σε Blu-ray μαζί με την «Κρυφή Γοητεία», από την Criterion Collection. Η πρώτη ταινία απέσπασε το Βραβείο Όσκαρ καλύτερης ξενόγλωσσης ταινίας το 1973, καθώς και το βραβείο Μελιέ από τη Γαλλική Ένωση Κριτικών. Η πλοκή είναι μάλλον επεισοδιακή και πραγματεύεται διάφορες πτυχές της (από κάθε άποψη) υπερβολικής ζωής μιας ομάδας αστών της υψηλότερης τάξης. Ο καθωσπρεπισμός εναλλάσσεται συχνά με εξάρσεις βίας, και έτσι ένας πρέσβης (Φερνάντο Ρέι) ενοχλείται τόσο από το θόρυβο έξω από το γραφείο του, που παίρνει μία καραμπίνα στα χέρια του και σημαδεύει την άπορη γυναίκα έξω στο δρόμο, που τον προκαλεί. Χωρίς να είναι τόσο ολοκληρωμένη όσο το «Belle de Jour» (1967) με την Κατρίν Ντενέβ, για παράδειγμα, η ταινία αυτή του Μπουνιουέλ μοιάζει πιο προσωπική και έχει αμεσότερη σχέση με τις σουρεαλιστικές ρίζες του σκηνοθέτη, που χαρακτήρισαν ολόκληρη τη δουλειά του.
Κάθε μία από τις 32 ταινίες του Ισπανού πρωτοπόρου του σινεμά, έχει τη δική της αξία και μπορεί να προσφέρει κάτι ξεχωριστό στο θεατή. Οι έξι αυτές ταινίες είναι μόνο μια μικρή γεύση από την πολυσχιδή εργογραφία του Μπουνιουέλ, και η επιλογή δίνει μεγαλύτερη έμφαση στα πρώτα γενναία του βήματα στο χώρο της «τέχνης για την τέχνη». Η δύναμη που έχουν μέχρι και σήμερα αυτές οι ταινίες-ποιήματα φανερώνει πως γύρω στα τέλη της δεκαετίας του 1920, όταν πάρθηκε η συλλογική απόφαση να κάνει το σινεμά μία στροφή προς τις συμβατικές ταινίες, η εναλλακτική ήταν εξίσου δελεαστική. Αν και ο Μπουνιουέλ στράφηκε κι εκείνος προς τις ταινίες με συμβατική δομή και μερικές από τις αργότερες ταινίες του, που ακολουθούν τους κανόνες του είδους, είναι μερικές από τις καλύτερες που έγιναν ποτέ στην ιστορία του κινηματογράφου, τα πρώτα λαμπερά δείγματα δουλειάς του μας δείχνουν τις προοπτικές ενός πιο καλλιτεχνικού και ιδιόρρυθμου σινεμά. Όσοι ασχολήθηκαν με την avant-garde, χρωστούν πολλά σε αυτόν τον πρωτοπόρο του σουρεαλισμού, με το «Un Chien Andalou» (1928) και το «L’Age d’Or» (1930) να αποτελούν δύο από τα πιο δυνατά επιχειρήματα υπέρ αυτού του ξεχασμένου πια κινηματογραφικού είδους.
