Το παρόν άρθρο, με τίτλο Η Επιστήμη της Ανάγνωσης, αποτελεί μετάφραση και προσαρμογή από την αγγλική στην ελληνική γλώσσα του πρωτότυπου άρθρου το οποίο μπορεί να βρεθεί εδώ. Οι ενδοκειμενικές αναφορές (αριθμοί) μπορούν να αναζητηθούν στο πρωτότυπο άρθρο.
Η επιστήμη της ανάγνωσης αποτελεί ένα καυτό θέμα μεταξύ των εκπαιδευτικών, των ακαδημαϊκών και των γονέων τα τελευταία χρόνια.
Τί είναι η Επιστήμη της Ανάγνωσης;
Η επιστήμη της ανάγνωσης αναφέρεται σε ένα σύνολο ερευνών από τους τομείς της εκπαίδευσης, της γνωστικής ψυχολογίας, της αναπτυξιακής ψυχολογίας και της νευροεπιστήμης, που εξηγεί πώς τα άτομα μαθαίνουν να διαβάζουν και τις βέλτιστες πρακτικές για τη διδασκαλία της ανάγνωσης1, 2.
Οι πρόσφατες προόδοι της τεχνολογίας και η μεγαλύτερη κατανόηση της νευροβιολογίας έχουν επιτρέψει στους ερευνητές και τους επαγγελματίες που εργάζονται με τυπικούς και μη τυπικούς αναγνώστες να κατανοήσουν πώς αναπτύσσεται η ανάγνωση στον εγκέφαλο και τις δεξιότητες που συμβάλλουν στην επάρκεια στην ανάγνωση.
Είναι σημαντικό για τους εκπαιδευτικούς να κατανοήσουν αυτό το σύνολο ερευνών επειδή επηρεάζει άμεσα τον τρόπο διδασκαλίας της ανάγνωσης. Η χρήση μεθόδων που δεν ευθυγραμμίζονται με την έρευνα μπορεί να έχουν αρνητικό αντίκτυπο στην αναγνωστική επίδοση των μαθητών.
Περιοχές του εγκεφάλου που εμπλέκονται στην ανάγνωση
Μια συχνή παρανόηση σχετικά με την ανάγνωση είναι ότι όλοι οι άνθρωποι «μαθαίνουν να διαβάζουν με διαφορετικό τρόπο».Αν και η ανάγνωση είναι μια σχετικά πρόσφατη πολιτιστική εφεύρεση, ο ανθρώπινος εγκέφαλος δεν είναι προγραμματισμένος να μαθαίνει να διαβάζει φυσικά3.Η νευροβιολογική έρευνα έχει δείξει ότι η ανάγνωση είναι μια σύνθετη διαδικασία η οποία λαμβάνει χώρα σε τρεις διαφορετικές αλλά συνδεδεμένες περιοχές του εγκεφάλου1,4.
Αυτές οι τρεις περιοχές συνεργάζονται για να βοηθήσουν τα άτομα να διαβάζουν λέξεις:
Μετωπιαίος Λοβός – η κάτω μετωπιαία έλικα στον μετωπιαίο λοβό είναι υπεύθυνη για τη γραμματική και την επεξεργασία των φωνημάτων και της ομιλίας, εκτός από πληροφορίες σχετικά με τους ήχους στις λέξεις.
Κροταφοβρεγματική Περιοχή – υπεύθυνη για την επεξεργασία και την αποθήκευση των ήχων της ομιλίας· όπου τα φωνήματα (ήχοι) συνδέονται με γραφήματα (γράμματα)· εμπλέκεται επίσης στις σημασίες των λέξεων και των προτάσεων.
Ινιοκροταφική Περιοχή – επεξεργάζεται τις οπτικές πληροφορίες (π.χ., τα γράμματα, οι λέξεις).
Μελέτες απεικόνισης, όπως οι μελέτες fMRI, δείχνουν ότι αυτές οι διαφορετικές περιοχές του εγκεφάλου ενεργοποιούνται κατά την ανάγνωση4.Υπάρχουν δύο κύριες οδοί του εγκεφάλου που ενεργοποιούνται κατά την ανάγνωση:
1. Η Ραχιαία Οδός – ενεργοποιείται κατά την αποκωδικοποίηση/ήχηση.
2. Η Κοιλιακή Οδός – ενεργοποιείται όταν οι λέξεις διαβάζονται οπτικά (δηλαδή, αυτόματα χωρίς να γίνεται ηχογράφηση).
Η Απλή Θεώρηση της Ανάγνωσης
Στην Απλή Θεώρηση της Ανάγνωσης, η κατανόηση του κειμένου γίνεται αντιληπτή ως το προϊόν δύο συστατικών δεξιοτήτων: της αποκωδικοποίησης και της γλωσσικής κατανόησης6,7.Η αποκωδικοποίηση, μια δεξιότητα σε επίπεδο λέξης, περιλαμβάνει την ταχεία και αποτελεσματική ανάκτηση των λέξεων από τη μνήμη, και η γλωσσική κατανόηση αποτελείται από την κυριολεκτική και συμπερασματική κατασκευή και ερμηνεία της σημασίας αυτών των λέξεων7,8.
Εάν ένα άτομο είναι σε θέση να αποκωδικοποιήσει τις λέξεις, αλλά δεν καταλαβαίνει τι σημαίνουν αυτές οι λέξεις, τότε δεν θα είναι σε θέση να κατανοήσει ένα κείμενο.Αντίθετα, εάν ένα άτομο είναι σε θέση να καταλάβει τι σημαίνουν οι λέξεις, αλλά όχι να τις αποκωδικοποιήσει, δεν θα είναι σε θέση επίσης να κατανοήσει κείμενο.
Επειδή πολλοί μαθητές με δυσλεξία έχουν δυσκολίες στην αποκωδικοποίηση, είναι πιθανό να δυσκολευτούν να κατανοήσουν το κείμενο.Αυτό δεν σημαίνει ότι η ανάγνωση είναι μια απλή διαδικασία, αλλά μόνο ότι δύο κύρια συστατικά (η αποκωδικοποίηση και η γλωσσική κατανόηση) συμβάλλουν περισσότερο στη συνολική κατανόηση κειμένου.
Ο Scarborough (2001)9 δημιούργησε ένα γραφικό που ονομάζεται «Σχοινί Ανάγνωσης» που απεικονίζει τα στοιχεία της Απλής Θεώρησης της Ανάγνωσης.Για να γίνει κανείς επιδέξιος αναγνώστης, θα πρέπει να αναπτύξει μία αυξανόμενη ταχύτητα και ακρίβεια στις δεξιότητες αποκωδικοποίησης και γλωσσικής κατανόησης9.
Συγκεκριμένα, η αυτόματη αποκωδικοποίηση απελευθερώνει τους πόρους προσοχής ενός ατόμου, ώστε να μπορεί να κατανοεί το κείμενο.Για να φτάσουν σε αυτό το επίπεδο αυτοματισμού, οι μαθητές χρειάζονται σωστή διδασκαλία η οποία εστιάζει στην τελειοποίηση των δεξιοτήτων αποκωδικοποίησης.
Ανάπτυξη Ανάγνωσης και Ορθογραφίας
Προκειμένου οι μαθητές να είναι σε θέση να αποκωδικοποιούν με ακρίβεια και αυτόματα τις λέξεις, πρέπει να μάθουν ότι η γραφή είναι ένα σύστημα συμβόλων το οποίο χρησιμοποιείται για την αναπαράσταση της ομιλούμενης γλώσσας και οι μικρότερες μονάδες της γλώσσας (φωνήματα) αναπαρίστανται από τη γραφή (γνωστή και ως αλφαβητική αρχή)10,11.
Κατά την απόκτηση της αλφαβητικής αρχής, τα άτομα προχωρούν μέσα από διάφορα στάδια της αλφαβητικής αποκωδικοποίησης, στα οποία μαθαίνουν να αντιστοιχίζουν τα φωνήματα με τα γραφήματα10,12,13.
Προαλφαβητικό – στάδιο πριν από την ανάγνωση όπου τα άτομα δεν κάνουν τις συνδέσεις των γραμμάτων με τους ήχους· Η «ανάγνωση» βασίζεται σε οπτικές ενδείξεις.
Μερικώς Αλφαβητικό – τα άτομα αρχίζουν να συνδέουν ορισμένα φωνήματα με τα γραφήματα, αλλά αυτές οι αναπαραστάσεις δεν είναι πλήρεις.
Πλήρως Αλφαβητικό – τα άτομα αναπτύσσουν πιο ολοκληρωμένες αναπαραστάσεις των λέξεων και των σχέσεων φωνήματος-γραφήματος.
Αλφαβητικό – τα άτομα έχουν αποκτήσει μια μεγάλη τράπεζα λέξεων τις οποίες μπορούν να διαβάσουν οπτικά (δηλαδή, αυτόματα και με ακρίβεια) και τώρα αναγνωρίζουν μεγαλύτερες γλωσσικές μονάδες σε λέξεις, όπως τις συλλαβές και τα μορφήματα.
Τα άτομα προχωρούν σε παρόμοια στάδια για την ορθογραφία11,14.Ωστόσο, η ορθογραφία είναι συχνά πιο δύσκολη για τα άτομα από την ανάγνωση των λέξεων14,15,16,17.Η ορθογραφία απαιτεί τα άτομα να μάθουν να αναγνωρίζουν οπτικά τα γράμματα από το σχήμα τους και να παράγουν φυσικά αυτά τα σχήματα11.Η άρτια ορθογραφία απαιτεί επίσης από τα άτομα να αποκτήσουν εις βάθος γνώση σχετικά με τη δομή του αγγλικού γλωσσικού συστήματος14.
Η ορθογραφική επάρκεια αποκτάται μαθαίνοντας τα διαφορετικά μοτίβα στις λέξεις:
Φωνολογικά (Ήχοι) Μοτίβα – κατανόηση των ήχων στις λέξεις
Γραφοτακτικά (Γραπτά) Μοτίβα – πώς γράφονται ή αναπαρίστανται οι λέξεις γραπτώς
Μορφολογικά (Δομικά) Μοτίβα – κατανόηση των νοημάτων των λέξεων ή μερών των λέξεων.
Η ανάγνωση λέξεων αποκτάται και ενισχύεται επίσης μέσω της ορθογραφίας ενός ατόμου.Καθώς ένα άτομο συνδέει επανειλημμένα τα φωνήματα με τα γραφήματα και μεγαλύτερες γλωσσικές μονάδες (δηλαδή, ορθογραφική χαρτογράφηση), αυτές οι συσχετίσεις εντυπώνονται στη μνήμη και είναι πιο εύκολο να ανακτηθούν με αυτοματισμό12,13.
Ακριβής και Αυτόματη Ανάγνωση Λέξεων
Παρόλο που τα άτομα αρχικά μαθαίνουν να διαβάζουν ενεργοποιώντας την ραχιαία οδό στον εγκέφαλο για να αποκωδικοποιήσουν τις λέξεις, η ραχιαία οδός είναι πιο αργή και λιγότερο αυτόματη από την κοιλιακή οδό όπου οι λέξεις διαβάζονται οπτικά.
Υπάρχουν δύο βασικές διαδικασίες οι οποίες είναι απαραίτητες για την ακριβή και αυτόματη οπτική ανάγνωση των λέξεων (δηλαδή, άρτια ανάγνωση λέξεων):
1. η σύνδεση της προφοράς μιας λέξης με το νόημα και την ορθογραφία της, &
2. η σύνδεση της σημασίας μιας λέξης με την ορθογραφία της, έτσι ώστε να μπορεί να διαβαστεί χωρίς να περάσει από το φωνολογικό σύστημα, το οποίο επιβραδύνει τη διαδικασία10,13,18.
Η άρτια ανάγνωση λέξεων επιτυγχάνεται όταν η προφορά μιας λέξης σχετίζεται με τη σημασία της και την ορθογραφία της13,14,18.
Με την εξάσκηση, τα άτομα αρχίζουν να συνδέουν αυτόματα τις προφορές, τις σημασίες και την ορθογραφία των λέξεων και αυτό επιτρέπει ένα άτομο να βελτιώσει την ταχύτητα και την ακρίβεια κατά την ανάγνωση19,20. Αυτό βοηθά επίσης τα άτομα να παρακάμψουν την πιο αργή και λιγότερο αποτελεσματική ραχιαία/αποκωδικοποιητική οδό. Αυτό επιτρέπει στους γνωστικούς πόρους (δηλαδή, τη μνήμη εργασίας) να διατεθούν στην κατανόηση του κειμένου21,22,23. Εάν τα άτομα δεν γίνουν ακριβείς και αυτόματοι αναγνώστες των λέξεων, τότε πρέπει να βασίζονται συνεχώς στην πιο αργή ραχιαία οδό για την αποκωδικοποίηση των λέξεων, κάτι που μπορεί να προκαλέσει δυσκολίες στην ορθογραφία, την ανάγνωση λέξεων και την κατανόηση κειμένου10,20.
Η ακριβής και αυτόματη ανάγνωση των λέξεων από μόνη της δεν επαρκεί για να είναι τα άτομα σε θέση να κατανοήσουν το κείμενο.Η άρτια κατανόηση του κειμένου απαιτεί επίσης από τον αναγνώστη να είναι σε θέση να κατανοήσει τη γλώσσα6.Η κατανόηση της γλώσσας απαιτεί εις βάθος γνώση της μορφολογίας, της σημασιολογίας, της σύνταξης, των γνώσεων υποβάθρου, της λεκτικής συλλογιστικής και της γνώσης του γραμματισμού3.9.Η μορφολογία είναι η μελέτη των μικρότερων μονάδων της γλώσσας που έχουν νόημα (δηλαδή, τα προθέματα, τα επιθήματα, τις ρίζες, τις βασικές λέξεις).Η σημασιολογία (λεξιλόγιο) περιλαμβάνει την έννοια των λέξεων, των φράσεων και των προτάσεων.Η σύνταξη περιλαμβάνει τη γραμματική δομή και τα μέρη του λόγου.
Τα Πέντε Στοιχεία της Ανάγνωσης
Πώς σχετίζονται όλες αυτές οι πληροφορίες με τα πέντε «στοιχεία» της ανάγνωσης, όπως προσδιορίζονται από την έκθεση της Εθνικής Επιτροπής Ανάγνωσης (σ.τ.μ. των ΗΠΑ) σχετικά με τη διδασκαλία της ανάγνωσης24;
Παρόλο που η Εθνικής Επιτροπής Ανάγνωσης (σ.τ.μ. των ΗΠΑ) εντόπισε πέντε «στοιχεία» της διδασκαλίας της ανάγνωσης από την έρευνα (φωνημική ενημερότητα, φωνητική, ευχέρεια, λεξιλόγιο και κατανόηση του κειμένου), είναι σημαντικό να σημειωθεί ότι καθένα από αυτά τα «στοιχεία» είναι άρρηκτα συνδεδεμένα και δεν θα πρέπει να διδάσκονται ως ξεχωριστές δεξιότητες25.
Για παράδειγμα, η φωνολογική ενημερότητα, η φωνητική και η ευχέρεια της ανάγνωσης λέξεων είναι μέρος της αποκωδικοποίησης ή της αναγνώρισης λέξεων στην Απλή Θεώρηση της Ανάγνωσης, ενώ το λεξιλόγιο είναι μέρος της γλωσσικής κατανόησης.
Αυτά τα στοιχεία συνήθως διδάσκονται μαζί σε ένα ολοκληρωμένο πρόγραμμα γραμματισμού.Τα πέντε «συστατικά στοιχεία» περιγράφονται παρακάτω3,24:
Φωνημική Ενημερότητα – η ικανότητα αναγνώρισης, σκέψης και χειρισμού των μικρότερων ήχων (φωνημάτων) της γλώσσας
Εκμάθηση ανάγνωσης με φωνήματα (στην αγγλική γλώσσα: phonics) – μια μέθοδος για τη διδασκαλία των αντιστοιχιών φωνήματος-γραφήματος για την ανάγνωση και την ορθογραφία
Ευχέρεια – η ικανότητα ανάγνωσης ενός κειμένου με ακρίβεια, αυτόματα και με έκφραση
Λεξιλόγιο – κατανόηση και χρήση λέξεων στον προφορικό και γραπτό λόγο
Κατανόηση – ο απώτερος στόχος της ανάγνωσης· η κατανόηση αυτού που διαβάζεται.
Το παρόν άρθρο, με τίτλο Η Επιστήμη της Ανάγνωσης, αποτελεί μετάφραση και προσαρμογή από την αγγλική στην ελληνική γλώσσα του πρωτότυπου άρθρου το οποίο μπορεί να βρεθεί εδώ. Οι ενδοκειμενικές αναφορές (αριθμοί) μπορούν να αναζητηθούν στο πρωτότυπο άρθρο.
Σπούδασα Ψυχολογία στο Πανεπιστήμιο Κρήτης (2008) και ολοκλήρωσα μεταπτυχιακό πρόγραμμα ειδίκευσης στην Ανάπτυξη του Παιδιού στο Τμήμα Ψυχολογίας και Ανθρώπινης Ανάπτυξης του Πανεπιστημιακού Κολλεγίου του Λονδίνου (2012). Το 2014, ξεκίνησα διδακτορικές σπουδές στο Πανεπιστημιακό Κολλέγιο του Λονδίνου. Τον Δεκέμβριο του 2018, υπερασπίστηκα επιτυχώς τη διατριβή μου με τίτλο (στην ελληνική γλώσσα): Η διερεύνηση της οργάνωσης του λεξιλογίου σε παιδιά που μιλούν Ελληνικά με δυσκολίες στη γλώσσα και τον αλφαβητισμό. Η διδακτορική διατριβή μπορεί να βρεθεί εδώ: https://discovery-pp.ucl.ac.uk/id/eprint/10077333/
