Η γλώσσα, το πιο εξελιγμένο και το πιο άρτιο θα λέγαμε σύστημα επικοινωνίας, είναι ένα αναπόσπαστο στοιχείο που καθιστά κάθε πολιτισμό του κόσμου μοναδικό και αξιόλογο. Οι γλώσσες ανάλογα τα επιμέρους στοιχεία που έχουν κληρονομήσει από τις πρωτογενείς τους πηγές αλλά και τα στοιχεία που έχουν δανειστεί από άλλες γλώσσες με τις οποίες έχουν έρθει σε επαφή, έχουν διαμορφώσει τα δικά τους χαρακτηριστικά που συχνά τις ξεχωρίζουν από άλλες γλώσσες. Όμως, κάποια φαινόμενα είναι κοινά σε όλες τις γλώσσες και είναι περισσότερο κοινωνιογλωσσολογικά ή ανθρωπογλωσσολογικά. Ο γλωσσικός θάνατος (και όχι μόνο) αποτελεί μόνο ένα από αυτά.
Ήδη από την επινόηση της γλώσσας ως συστήματος επικοινωνίας, χιλιάδες είναι οι γλώσσες που έχουν εξαφανιστεί. Μία γλώσσα θεωρείται εξαφανισμένη, όταν πεθάνει ο προτελευταίος της ομιλητής. Oι γλωσσολόγοι συμφωνούν ότι πολλές γλώσσες αντιμετωπίζουν τον κίνδυνο της εξαφάνισης. O Michael Krauss από την Aλάσκα, ένας από τους γλωσσολόγους που έχουν εργαστεί σκληρά για να κάνουν τον κόσμο να συνειδητοποιήσει τον κίνδυνο που διατρέχουν οι γλώσσες εκτιμάει πως στην προϊστορική εποχή ομιλούνταν περίπου 10.000 γλώσσες, ενώ σήμερα υπολογίζεται πως μιλιούνται γύρω στις 6.000. Ο γλωσσικός θάνατος έτσι είναι πολύ πιο κοινός απ’ όσο νομίζουμε.
Οι γλώσσες πάντοτε παραγκωνίζονταν και εξαφανίζονταν, αλλά τους τελευταίους αιώνες επιταχύνθηκε αυτή η διαδικασία. Μεταξύ του 1490 και του 2000, περίπου οι μισές γλώσσες του κόσμου εξαφανίστηκαν. Υπάρχουν πολλοί τρόποι με τους οποίους χάνονται οι γλώσσες. Οι ιθαγενείς κάτοικοι της Τασμανίας κυνηγήθηκαν κι εξορίστηκαν από το φυσικό τους περιβάλλον, ενώ κάποιες ινδιάνικες φυλές είχαν την ίδια μοίρα όταν εποικίσθηκε η Δύση. Ο κύριος λόγος εξαφάνισης των γλωσσών είναι ωστόσο λιγότερο δραματικός απ’ όσο νομίζουμε. Η γλωσσική αλλαγή εμφανίζεται εκεί όπου οι ίδιοι οι ομιλητές υιοθετούν τη γλώσσα της πλειοψηφίας. Οι ισπανόφωνοι και οι άλλοι μετανάστες των ΗΠΑ αποτελούν παράδειγμα αυτής της διαδικασίας. Η πρώτη γενιά μεταναστών γνωρίζει μόνο μία γλώσσα και μαθαίνει ελάχιστα την κυρίαρχη, η δεύτερη είναι δίγλωσση και η τρίτη μαθαίνει μόνο την κυρίαρχη γλώσσα τόσο στο σπίτι όσο και στην κοινότητα.
Υπάρχουν και παραδείγματα γλωσσών που μειώθηκε η χρήση τους και έφτασαν κοντά στον αφανισμό, όπως οι κελτικές γλώσσες: Παρά το ότι ήταν κατά την 1η χιλιετία π.Χ. ευρύτατα διαδεδομένες στη δυτική Ευρώπη, άρχισαν να παρακμάζουν βαθμιαία κατά τα ρωμαϊκά χρόνια, όταν η λατινική αντικατέστησε τη γαλατική στη Γαλλία. Επιβίωσαν μόνο ως μειονοτικές γλώσσες στο ΒΔ άκρο της Ευρώπης, με κυριότερη γλώσσα την ουαλική, η οποία μιλιέται σήμερα από μισό εκατομμύριο άτομα. Φαίνεται η μοναδική κελτική γλώσσα που αν και πέρασε “δύσκολες καταστάσεις” έχει σίγουρο εξασφαλισμένο μέλλον, λόγω της εκπαιδευτικής μέριμνας που παρατηρήθηκε από ένα σημείο και μετά. Η βρετονική, μία άλλη κελτική γλώσσα διαδόθηκε στη Βρετάνη της Γαλλίας κατά τον 7ο μ.Χ. αιώνα και σταδιακά παρήκμασε φτάνοντας ακόμα και κοντά στο θάνατο. Τα τελευταία χρόνια έχουν γίνει προσπάθειες διασποράς και αύξησης των γηγενών ομιλητών της αν και η δημοτικότητά της παραμένει χαμηλή. Η κορνουαλική (ΝΔ Αγγλία) εξαφανίστηκε κατά τον 18ο αιώνα, αναβίωσε όμως τον 20ο αιώνα και διδάσκεται σε λίγα σχολεία. Τα μανξ του νησιού Μαν έχασαν τον τελευταίο τους ομιλητή το 1974, τα επόμενα χρόνια όμως καταγράφηκαν προσπάθειες αναβίωσής τους. Η ιρλανδική, περιορίζεται σήμερα στις δυτικές κομητείες της Ιρλανδίας.
Ο γλωσσικός θάνατος ενθαρρύνεται και σε περιπτώσεις που η εκάστοτε πληθυσμιακή ομάδα που μιλάει μία συγκεκριμένη γλώσσα δεν έχει κρατική υπόσταση. Οι Βλάχοι, για παράδειγμα, που μιλάνε μία δική τους γλώσσα, άμεση απόγονο της βαλκανικής λατινικής που έφεραν οι Ρωμαίοι κατακτητές, ουδέποτε απέκτησαν δικό τους ανεξάρτητο κράτος και εκτιμάται πως αυτό έπαιξε σημαντικό ρόλο στη μοίρα της γλώσσας τους που σήμερα κινδυνεύει με αφανισμό. Στον αντίποδα, η δημιουργία ενός σταθερού και ενιαίου κράτους οδηγεί συχνά σε διαλεκτικό κατακερματσμό. Η περίπτωση των νεοελληνικών διαλέκτων δε χρειάζεται περαιτέρω ανάλυση. Ο ελληνισμός της Μ. Ασίας αναγκάστηκε να εγκαταλείψει τις πατρογονικές του εστίες και όταν ήρθε στην Ελλάδα, χάθηκαν σταδιακά οι διαλεκτικές ποικιλίες που χρησιμοποιούσε, με μοναδική εξαίρεση την ποντιακή που επιβιώνει κάπως ακόμα και σήμερα σε μετέπειτα γενιές Ποντίων. Η σχεδόν μηδαμινή μέριμνα του νεοελληνικού κράτους στο μεγαλύτερο διάστημα ύπαρξής του, για την εισαγωγή των διαλέκτων στην εκπαίδευση οδηγεί σταδιακά στον αφανισμό τους.
Η οπάτα, μία γλώσσα που ομιλούνταν από τον ομώνυμο γηγενή πληθυσμό του Μεξικού οδηγήθηκε σε θάνατο μαζί με τους ανθρώπους που τη μιλούσαν, λόγω ισχυρής επίδρασης της ισπανικής. Η δαλματική – μία ρομανική γλώσσα – που μιλιόταν στις ακτές της Κροατίας ως τον 19ο αιώνα, έχει πια εκλείψει. Οι αρχαίες γλώσσες των Βαλκανίων και της Μικράς Ασίας χάθηκαν επίσης, όταν οι πολιτισμοί που τις μιλούσαν ήρθαν σε επαφή με ανώτερους και πιο προηγμένους πολιτισμούς που μιλούσαν άλλες γλώσσες. Πριν την έλευση των Ελλήνων στον ελλαδικό χώρο, διάφορα άλλα μη ελληνικά φύλα κατοικούσαν στην περιοχή, τα οποία αφανίστηκαν μαζί με τις γλώσσες τους. Οι περιπτώσεις γλωσσικού θανάτου είναι πραγματικά πάρα πολλές. Ωστόσο, υπάρχει και το φαινόμενο της γλωσσικής αναβίωσης το οποίο παρατηρείται σε περιόδους στροφής προς την εθνική συνείδηση και τον τοπικισμό, με γνωστότερο εκπρόσωπο τη βιβλική εβραϊκή γλώσσα, αιώνες νεκρή, που εν τέλει “ζωντάνεψε” ξανά.
Ένα από τα πολλά φαινόμενα που εμφανίζει η γλώσσα είναι και αυτό της γλωσσικής μετακίνησης. Αυτό κυρίως αφορά μειονοτικές γλώσσες. Κανένας κήπος δεν είναι σταθερός και αμετάβλητος. Με την αλλαγή των εποχών και του καιρού έρχεται η ανάπτυξη και ο θάνατος, η ανθοφορία και η φυλλορροή. Σε παρόμοια κατάσταση συνεχούς αλλαγής βρίσκονται και οι μειονοτικές γλωσσικές κοινότητες. Αυτή η γλωσσική μετακίνηση μπορεί να είναι γρήγορη ή αργή, ανοδική ή καθοδική, αλλά εξίσου πιθανή με την ανάπτυξη του κήπου. Γενικά, η γλωσσική μετακίνηση, όπως εμφανίζεται στη σχετική βιβλιογραφία, αναφέρεται στην καθοδική κίνηση της γλώσσας. Σημειώνεται, με άλλα λόγια, μείωση στον αριθμό των ομιλητών αυτής της γλώσσας, μείωση στη χρωματική διείσδυση των ομιλητών της γλώσσας στον πληθυσμό, απώλεια της γλωσσικής ικανότητας ή μειωμένη χρήση της. Στην πραγματικότητα, ο γλωσσικός θάνατος που αναφέραμε είναι το τελικό στάδιο της γλωσσικής μετακίνησης.
Ποικίλοι παράγοντες οδηγούν στη γλωσσική μετακίνηση. Για παράδειγμα, η εξωτερική μετανάστευση από μια περιοχή ίσως να είναι ζωτική για την εξασφάλιση εργασίας. Η εσωτερική μετανάστευση μπορεί να έχει γίνει με εξαναγκασμό (π.χ. η αιχμαλώτιση σκλάβων) ή να οφείλεται στην ελεύθερη βούληση (π.χ. επισκέπτες εργάτες). Μερικές φορές έχουμε επίσης αναγκαστική ή εθελοντική κίνηση των μειονοτικών γλωσσικών ομάδων μέσα σ’ έναν ορισμένο γεωγραφικό χώρο. Μέσα σε μια χώρα, η διγλωσσική μετακίνηση μπορεί να προκληθεί και από τον γάμο. Aν ένα δίγλωσσο άτομο προερχόμενο από μια μειονοτική γλωσσική κοινότητα παντρευτεί ένα μονόγλωσσο άτομο που ανήκει στη γλωσσική πλειονότητα, το αποτέλεσμα μπορεί να είναι μονόγλωσσα παιδιά που μιλούν την κυρίαρχη γλώσσα.
Η αύξηση της βιομηχανοποίησης και αστικοποίησης στον 20ο αιώνα οδήγησε στην αυξανόμενη κίνηση του εργατικού δυναμικού. Με την ανάπτυξη της μαζικής επικοινωνίας, της πληροφορικής, του τουρισμού, των οδικών, θαλάσσιων και αεροπορικών δικτύων, φαίνεται πως οι μειονοτικές γλώσσες απειλούνται περισσότερο. Η δίγλωσση εκπαίδευση, ή η απουσία της, αποτελεί έναν ακόμη παράγοντα στο καθεστώς των μειονοτικών και κυρίαρχων γλωσσών. Στους παράγοντες που ενθαρρύνουν τη γλωσσική διατήρηση μπορούμε να εντάξουμε τον μεγάλο αριθμό ομιλητών που ζουν πολύ κοντά μεταξύ τους, την πρόσφατη εσωτερική μετανάστευση, την κοντινή απόσταση από την πατρίδα και την επιθυμία επιστροφής σε αυτή, το σταθερό επάγγελμα, το περιβάλλον εργασίες που μιλιέται καθημερινά η μητρική γλώσσα, η χαμηλή κοινωνική και οικονομική κινητικότητα στα βασικά επαγγέλματα κλπ.
Αντίθετα, ο μικρός αριθμός διασκορπισμένων ομιλητών, η απομακρυσμένη πατρίδα, η απροθυμία επιστροφής στην πατρογονική εστία, η εργασία που απαιτεί χρήση μίας άλλης γλώσσας, το υψηλό μορφωτικό επίπεδο που προκαλεί μαζική κινητικότητα σε οικονομικό και κοινωνικό επίπεδο, η παγκοσμιοποίηση και η άρνηση εθνικής ταυτότητας για κοινωνικοπολιτικούς λόγους είναι μερικοί παράγοντες που αποθαρρύνουν τη γλωσσική διατήρηση. Συχνά, η ύπαρξη θεσμικών ιδρυμάτων που χρησιμοποιούν τη γλώσσα μιας συγκεκριμένης κοινότητας ανθρώπων ενθαρρύνει τη γλωσσική διατήρηση, ενώ η μη ύπαρξή τους ενθαρρύνει τη γλωσσική απώλεια. Αν μάλιστα η ομάδα αυτή δεν έχει εθνικιστικές τάσεις, δεν έχει και άμεσο κίνητρο να διατηρεί τη γλώσσα της. Σε πολύγλωσσες κοινότητες, π.χ. στην Ελβετία, συχνά η γλωσσική διατήρηση μίας και μόνο γλώσσας δεν είναι ιδιαίτερα δημοφιλής πολιτική.
Όταν οι ομιλητές μίας μειονοτικής γλώσσας γίνονται δίγλωσσοι και προτιμούν την κυρίαρχη γλώσσα, το τίμημα της μειονοτικής είναι σίγουρα η παρακμή και πολύ συχνά και ο θάνατος. Εντούτοις, όπου οι άνθρωποι είναι αποφασισμένοι να κρατήσουν ζωντανή μια γλώσσα, μπορεί να είναι αδύνατο να καταστραφεί αυτή η γλώσσα. Οι γλωσσικοί ακτιβιστές, οι ομάδες πίεσης και οι οπαδοί της παροχής ιδιαίτερων ευκαιριών απασχόλησης στις εθνικές μειονότητες και της γλωσσικής διατήρησης πιθανόν να παλέψουν για την επιβίωση της απειλούμενης γλώσσας. Στο Πουέρτο Ρίκο, η κυβέρνηση εισήγαγε τα αγγλικά στα σχολεία σε μια προσπάθεια να διαδώσει τη διγλωσσία στο νησί, αλλά ο τοπικός πληθυσμός αντιστέκεται σθεναρά σε αυτή την πολιτική και μιλάει ισπανικά.
Παρόλα αυτά, η γλωσσική μετακίνηση είναι πολύ συχνή, διότι παντού υπάρχουν καταπιεσμένες μειονότητες που αναγκάζονται να μιλάνε τη γλώσσα του κυρίαρχου λαού. Οι άνθρωποι συχνά βάζουν άλλους παράγοντες που εξασφαλίζουν καλύτερη διαβίωση, από τη γλώσσα τους. Στην πραγματικότητα, πολλές γλωσσικές μειονότητες έχουν ελάχιστες ή μηδέν επιλογές. Η ελευθερία επιλογής είναι μάλλον φαινομενική και όχι ουσιαστική. Συχνά δεν υπάρχει βιώσιμη επιλογή για τους ομιλητές των μειονοτικών γλωσσών.
Πηγές που χρησιμοποιήθηκαν στο άρθρο αυτό:
Baker, C. Υπό έκδοση. Εισαγωγή στη διγλωσσία και τη δίγλωσση εκπαίδευση. Κεφ. 3. Επιμέλεια Μ. Δαμανάκης, μετάφραση Α. Αλεξανδροπούλου. Αθήνα: Gutenberg.
Γλωσσικός Θάνατος: Η περίπτωση του ιμβριακού ιδιώματος: αντλήθηκε από imbrosunion.com
Skutnabb-Kangas, T. 1999.: Γλωσσική φθορά, γλωσσικός θάνατος, γλωσσική δολοφονία: Διαφορετικά γεγονότα ή διαφορετικές ιδεολογίες; Στο “Ισχυρές” και “ασθενείς” γλώσσες στην Ε.Ε.: Όψεις του γλωσσικού ηγεμονισμού (Πρακτικά διεθνούς συνεδρίου, Θεσσαλονίκη, Μάρτιος 1997), επιμ. Α.-Φ. Χριστίδης, 1ος τόμ., 74-90. Θεσσαλονίκη: Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας]. Σσ. 74-75.
Comrie B., Matthews S., Polinsky M. (2004) “Οι Γλώσσες του Κόσμου” – εκδ. Σαββάλας
