Σε κάθε γλώσσα, η δείξη είναι ένας συγκεκριμένος τρόπος αναφοράς σε αντικείμενα. Μπορείς να αναφερθείς σε κάτι, χρησιμοποιώντας το όνομά του (π.χ. ο Μάνος) ή χρησιμοποιώντας μία οριστική περιγραφή για το αντικείμενο, π.χ. “ο φίλος μου” ή “ο αδελφός μου” (περιγράφοντας τον Μάνο) ή χρησιμοποιώντας συγκεκριμένες δεικτικές αντωνυμίες, όπως την αντωνυμία “αυτός” (πάλι αναφέρεσαι στον Μάνο). Μία μορφή δεικτικής αναφοράς που φανερώνει το δίπολο κοινωνική θέση και γλώσσα είναι ο λεγόμενος πληθυντικός ευγενείας. Ο πληθυντικός ευγενείας υπάρχει σε πολλές γλώσσες και μαρτυρά κοινωνικές επιδράσεις που έχουν εισχωρήσει στη γλώσσα και την έχουν διαμορφώσει με έναν συγκεκριμένο τρόπο.
Στην ελληνική γλώσσα, όταν θέλουμε να απευθυνθούμε σε κάποιον μεγαλύτερο ηλικιακά από εμάς, ή σε κάποιον που έχει ανώτερη κοινωνική θέση, χρησιμοποιούμε τον πληθυντικό αριθμό, (εσείς αντί για εσύ) για να δείξουμε τον σεβασμό μας και την ευγένεια μας. Το ίδιο συμβαίνει και σε άλλες γλώσσες όπως π.χ. στη ρωσική (вы = εσείς αντί για ты = εσύ), τη γαλλική (vous = εσείς, αντί για tu = εσύ), η πορτογαλική (tu = εσύ και vocês = εσείς) και άλλες γλώσσες. Ένα παράδειγμα γλώσσας που δεν κάνει διάκριση σε πληθυντικό ευγενείας, είναι η αγγλική, η οποία και για να αναφερθεί στο εσύ αλλά και στο εσείς, χρησιμοποιεί τον τύπο you. Παλαιότερα φυσικά και εκείνη έκανε διάκριση σε πληθυντικό ευγενείας, χρησιμοποιώντας τον τύπο thee που όμως σταδιακά αφομοιώθηκε με το you.
Σύμφωνα με τους ιστορικούς γλωσσολόγους, η καταγωγή αυτού του φαινομένου ανάγεται στον λεγόμενο “πληθυντικό της μεγαλοπρέπειας”, ο οποίος έχει την αφετηρία του στις κοινωνικές επιδράσεις, στη λατινική. Χρησιμοποιήθηκε σταδιακά ο τύπος, vos αντί του tu, για να απευθύνεται κανείς στον Ρωμαίο αυτοκράτορα. Αργότερα, ο πληθυντικός ευγενείας καθιερώθηκε για τις ανώτερες τάξεις και τους άρχοντες και – με αλλαγές – επιβιώνει μέχρι και σήμερα σε πολλές γλώσσες, ως φαινόμενο της προσωπικής δείξης και – κατά κάποιος – της κοινωνικής δείξης.
Υπάρχουν κάποιες μη ευρωπαϊκές γλώσσες, στις οποίες οι επιδράσεις της κοινωνίας έχουν εισχωρήσει στη δομή τους σε τόσο μεγάλο βαθμό, έτσι ώστε είναι σχεδόν αδύνατο να μιλήσεις τις γλώσσες αυτές, χωρίς με κάποιον τρόπο να φανερώσεις τη δική σου κοινωνική θέση ή την κοινωνική θέση του ακροατή σου. Τέτοιες γλώσσες είναι κάποιες γλώσσες της Άπω Ανατολής (π.χ. κορεατική, γλώσσες των Εσκιμώων, αϊνού) και της Ωκεανίας (ιθαγενείς γλώσσες των Αβορίγινων). Το πιο γνωστό παράδειγμα γλώσσας με έντονη κοινωνική υπόσταση, είναι φυσικά αυτό της ιαπωνικής.
Η ιαπωνική είναι η ένατη γλώσσα στον κόσμο από άποψη ομιλητών. Γλωσσικά και πολιτισμικά, η Ιαπωνία είναι σχετικά ομοιογενής καθώς η ιαπωνική είναι η μοναδική γλώσσα που κυριαρχεί, παρά τις μεγάλες διαφορές στις επιμέρους διαλέκτους της. Η καταγωγή της ιαπωνικής παραμένει σχετικά θολή, μιας και μεγάλο μέρος της γραμματικής της, ταυτίζεται με τη λεγόμενη αλταϊκή ομάδα γλωσσών, ενώ από την άλλη κάποια φωνολογικά χαρακτηριστικά της, την ταξινομούν στις γλώσσες της Ωκεανίας και των νησιών της Ταϊβάν. Είναι μία συγκολλητική γλώσσα, με σειρά όρων Υ – Α – Ρ (Υποκείμενο – Αντικείμενο – Ρήμα) με το ρήμα να τοποθετείται αυστηρά στο τέλος της πρότασης. Κατά καιρούς βέβαια, η τριβή της με την κινεζική γλώσσα, έχει οδηγήσει σε εκτεταμένα κινεζικά δάνεια. Γράφεται με δύο διαφορετικά συστήματα γραφής, τη γραφή χιραγκάνα και τη γραφή κατακάνα.
Ένα σπάνιο και συνάμα άκρως γοητευτικό χαρακτηριστικό της ιαπωνικής (αλλά και της κορεατικής) είναι οι σύνθετοι τύποι ευγένειας που χρησιμοποιούνται για να δηλωθεί σεβασμός και κοινωνική θέση. Οι τύποι αυτοί έχουν ενσωματωθεί σε τέτοιο βαθμό στο γραμματικό σύστημα της γλώσσας, έτσι ώστε ασυνείδητα φανερώνεις τη θέση σου και τη θέση του ακροατή. Το παραγωγικό επίθημα masu είναι αυτό το οποίο χρησιμοποιείται στην ιαπωνική για να δηλώσει κανείς την ευγένεια προς το πρόσωπο στο οποίο απευθύνεται: π.χ. αν εκφωνήσει κανείς την πρόταση Tarooga sono tegamio yomu (O Taroo διαβάζει αυτό το γράμμα) και την πρόταση Tarooga sono tegamio yomi – masu, έχει πει το ίδιο ακριβώς πράγμα απλώς στη δεύτερη πρόταση το ύφος του δείχνει ευγένεια και σεβασμό. Ανάλογα παραδείγματα μπορούν να γίνουν με οποιοδήποτε ρήμα. Αν δε χρησιμοποιήσει κανείς το επίθημα masu αυτομάτως γίνεται αγενής (!)
Ο σεβασμός πάλι αποδίδεται με εντελώς διαφορετικό τρόπο. Κάποιος που επιθυμεί να εκφραστεί με σεβασμό σε κάποιον άλλο, αναγκαστικά χρησιμοποιεί το πρόθημα ο -, για να δηλώσει το σεβασμό του. Για παράδειγμα, αν κάποιος μαθητής εκφωνήσει την πρόταση Senseiga sono tegami oyomi ni nata έχει σωστά πει πως ο δάσκαλος διάβασε το γράμμα. Παρόλα αυτά, αν η κοινωνική του θέση είναι κατώτερη από τον δάσκαλο στον οποίο αναφέρεται, οι ακροατές του θα τον κοιτάξουν περίεργα, διότι δεν έχει δηλώσει τη θέση του μέσα στην πρόταση. Αν όμως πει Senseiga sono tegami – o oyomi ni nata αμέσως έχει αποδώσει τον απαιτούμενο σεβασμό στο δάσκαλό του και άρα έχει δείξει την κοινωνική του υπόσταση. Στην ιαπωνική κοινωνία, ο δάσκαλος είναι ανώτερος κοινωνικά από τους μαθητές του, οι οποίοι και του αποδίδουν τον ανάλογο σεβασμό. Αντίστοιχα, τα παιδιά μιλάνε με παρόμοιο τρόπο στους γονείς τους για να τους αποδώσουν το σεβασμό που τους αναλογεί. Στη μετέπειτα ζωή τους, οφείλουν να μιλάνε με τρόπο τέτοιο και στα πεθερικά τους.
Οι πωλητές και οι εργοδότες μιλάνε με σεβασμό επίσης και στους πελάτες τους. Για παράδειγμα, χρησιμοποιούν το επίθημα –go, μετά το ρήμα για να δείξουν πως τους εκτιμούν που είναι πελάτες τους. Το επίθημα –go χρησιμοποιείται και για να δείξουμε σεβασμό, “υποβιβάζοντας” τον εαυτό μας και εξυψώνοντας το ήθος του ακροατή. Συνήθως, αυτό χρησιμοποιείται όταν απευθυνόμαστε σε συναδέλφους μας σε δουλειά. Σε άλλες περιπτώσεις, ο σεβασμός και η ευγένεια δεν είναι απαραίτητο να απευθύνονται σε συγκεκριμένο πρόσωπο, μπορεί δηλαδή κάποιος να περιγράψει γενικά μία κατάσταση, με ευγένεια. Παραδείγματος χάριν, μπορεί να πει “Σήμερα βρέχει” χρησιμοποιώντας το επίθημα -go για να πει με ευγενικό τρόπο, ότι βρέχει (χωρίς δηλαδή να απευθύνεται σε κάποιον ομιλητή). Το παρακάτω σχεδιάγραμμα μας βοηθάει να σχηματίσουμε μία πιο σφαιρική και καλύτερη εικόνα.
Αυτό το εντυπωσιακό σύστημα ευγένειας και σεβασμού, αποδεικνύει και τη δομή της ιαπωνικής κοινωνίας αλλά και τη νοοτροπία του μέσου Ιάπωνα. Οι Ιάπωνες ανέκαθεν ήταν ένας λαός με σύνθετη ιεραρχική δομή κοινωνίας και αυτό το αποτύπωσαν και στη γλώσσα τους. Μπορεί λοιπόν σε κάποιον ξένο, όλο αυτό το σύστημα να τον παραξενεύει ή να του φαίνεται περιττό ή “αστείο”, γι’ αυτούς όμως είναι ένα αναπόσπαστο στοιχείο της γλώσσας τους που κανείς δε μπορεί να τους στερήσει. Άλλωστε, υπάρχει κάτι πιο ενδιαφέρον από το διαφορετικό;
Πηγές που χρησιμοποιήθηκαν γι’ αυτό το άρθρο:
Levels of Formality in Japanese Language: αντλήθηκε από vengaglobal.com
Politeness and Formality in Japanese: ανακτήθηκε από japaneseprofessor.com
Πληθυντικός ευγενείας: αντλήθηκε από el.wikipedia.org
Comrie B., Matthews S., Polinsky M. : “Οι Γλώσσες του Κόσμου” Σαββάλας, σελ. 54 – 55
