Η Μεταφυσική Ζωγραφική (1911-1920)
Μια νέα τάση που εμφανίζεται στη ζωγραφική της Ιταλίας στις αρχές του 20ου αιώνα είναι η Μεταφυσική Ζωγραφική με κύριο εκπρόσωπο τον Τζόρτζιο ντε Κίρικο (Giorgio de Chirico) (1888-1978). Η Μεταφυσική τέχνη αυτή εμπνέεται από τον Ρομαντισμό του 19ου αιώνα, τη γαλήνη και τη στατικότητα της κλασσικής ζωγραφικής. Την ίδια στιγμή δέχεται επιρροές από τον Συμβολισμό και οι ονειρικοί κόσμοι της «μεταφυσικής ζωγραφικής» μεταλαμπαδεύουν το φως τους στους Σουρεαλιστές της δεκαετίας του 1920. «Μεταφυσικοί» ζωγράφοι θεωρούνται μεταξύ άλλων ο Κάρλο Καρρά (Carlo Carrà), ο Τζόρτζιο Μοράντι (Giorgio Morandi) και ο Αλμπέρτο Μανιέλλι (Alberto Magnelli).
Περί της Μεταφυσικής
Ο όρος μεταφυσική δεν αφορά στα οντολογικά/κοσμολογικά πράγματα. Ούτε σχετίζεται με τη φιλοσοφική σκέψη που αναλύει τα ζητήματα αυτά. Η μεταφυσική τέχνη είναι στην κυριολεξία η τέχνη που επιχειρεί να αποτυπώσει και να εκφράσει όχι το προφανές ή το αντικειμενικό. Αναζητά και ενσωματώνει στα έργα αυτά στοιχεία πέρα από την απτή, φυσική εικόνα των πραγμάτων. Η Μεταφυσική ζωγραφική διακρίνεται για τις εικονογραφίες με αινιγματικό χαρακτήρα. Παράλληλα, στα «μεταφυσικά» αυτά έργα κυριαρχεί μια ιδιαίτερη ατμόσφαιρα, ενώ η σύνθεση που επιλέγεται θυμίζει τον κόσμο των ονείρων. Την ίδια στιγμή μια νοσταλγική διάθεση αναδύεται από τις δημιουργίες αυτές ενώ δεν λείπει το ελεγειακό στοιχείο. Ένα στοιχείο που προκαλεί μια διάχυτη αίσθηση απώλειας.
Η Μεταφυσική ζωγραφική ενώ είναι μια βραχύβια καλλιτεχνική τάση που αναδύεται την περίοδο 1911-1920 γίνεται πηγή έμπνευσης για τους Σουρεαλιστές. Πρόκειται για μια τάση που δεν εξελίσσεται, εν τέλει, σε κίνημα με ομοιογένεια και ενιαία ζωγραφική γραμμή. Ταυτόχρονα, η θεωρητική βάση πάνω στην οποία δομείται η Μεταφυσική τέχνη είναι οι μεταφυσικές αναλύσεις του Άρτουρ Σοπενχάουερ (Arthur Schopenhauer 1788-1860) και του Φρίντριχ Νίτσε (Friedrich Nietzsche 1844-1900).
Ντε Κίρικο, ο πρώτος “μεταφυσικός” ζωγράφος
Ο ελληνικής καταγωγής Ντε Κίρικο για παράδειγμα αντλεί έμπνευση από τα Νιτσεϊκά κείμενα περί τέχνης σύμφωνα με τα οποία τα μεταφυσικά βιώματα εκπορεύονται από τον υπαρκτό, φυσικό κόσμο. Και ο χρόνος που λαμβάνουν χώρα οι μεταφυσικές αυτές εμπειρίες είναι ακινητοποιημένες σε έναν χωροχρόνο παράξενο, απόκοσμο. Πολλές φορές, τα αντικείμενα που τοποθετεί ο Ντε Κίρικο στον πίνακά του είναι αποκομμένα από το φυσικό τους περιβάλλον. Και με τρόπο περιπαικτικό, θα έλεγε κανείς συνδυάζονται μορφές άσχετες μεταξύ τους. Έτσι, δημιουργούνται νέοι συσχετισμοί ασυνήθιστοι, ανοίκειοι, αινιγματικοί.
Ένα τυπικό δείγμα από τη μεταφυσική ζωγραφική
«Το αίνιγμα μιας ημέρας» (1914) του Ντε Κίρικο.
Χαρακτηριστικό παράδειγμα της μεταφυσικής ζωγραφικής είναι «Το αίνιγμα μιας ημέρας» του 1914 του Ντε Κίρικο. Για τον καλλιτέχνη ο κόσμος, η πραγματικότητα είναι μια σειρά από αινίγματα, ένα μουσείο με παράξενα αντικείμενα. Πρόκειται για ένα έργο, σημείο αναφοράς για τους Σουρεαλιστές, στο οποίο εμφατικά κυριαρχεί η προοπτική και το μεγάλο βάθος πεδίου. Στον πίνακα αυτό, οι αντιθέσεις φωτός και σκιάς είναι ισχυρές και το χωρίς-ζωή άγαλμα επιβλητικά στέκεται ανάμεσα στους δύο πύργους-καμινάδες. Το μοναδικό στοιχείο ζωής στον άδειο χώρο φαίνεται να είναι οι δύο φιγούρες με τις μακριές επιμήκεις σκιές στο βάθος. Δυο παρουσίες, ωστόσο που μοιάζουν άυλες, φασματικές.
Τα ανδρείκελα του Ντε Κίρικο.
Τα έργα του Ντε Κίρικο αλλάζουν κατεύθυνση 1914 και από τις συνθέσεις του απομακρύνεται το αρχιτεκτονικό στοιχείο. Στον καμβά του ζωγράφου, πλέον μέχρι και το 1919-1920 κυριαρχεί το ανδρείκελο. Ένα απρόσωπο, ανέκφραστο, βουβό ανθρώπινο υποκατάστατο που θυμίζει μηχανή ρομπότ ή ένα αντικείμενο βιτρίνας. Το πρώτο έργο που απεικονίζει μια σιλουέτα ανθρωπόμορφη είναι ο Μάντης (The Prophet, 1914-15). Ο πίνακας αποτυπώνει μια παράξενη φιγούρα που κάθεται πάνω σε ένα βάθρο σαν να είναι γλυπτό. Στον περιβάλλοντα χώρο κυριαρχεί η προοπτική. Με μια δεύτερη ματιά εντοπίζει κανείς μια σκιά που μοιάζει να ανήκει στο άγαλμα, χαρακτηριστικό δείγμα της εικονογραφίας του ζωγράφου. Μπροστά στο απόκοσμο πλάσμα τοποθετείται ένας μαυροπίνακας με προοπτικά σχέδια, γεωμετρικά σχήματα και φιγούρες.
Ο Ντε Κίρικο εγκαταλείπει τη μεταφυσική ζωγραφική το 1919 και στρέφει το ενδιαφέρον του στην ακαδημαϊκή κλασική τέχνη. Ωστόσο, το νεοκλασικό αυτό στυλ που υιοθετεί στα έργα του μετά το 1919 ουδέποτε αναγνωρίζεται ως προϊόν με υψηλή αισθητική αξία. Σε αντίθεση με τη μεταφυσική τέχνη του που μέχρι και σήμερα αποτελεί σημείο αναφοράς στην ιστορία της μοντέρνας τέχνης.
Αναφορές
Χαραλαμπίδης, Α., Η τέχνη του 20ού αιώνα, University Studio Press, Θεσσαλονίκη, 2018
Tazartes M., Ντε Κίρικο, Επιμ.: Παππάς Α., Εισαγωγή: Llorens T., Μετ.: Καπογιαννοπούλου Φ., Έκδοση: Η Καθημερινή, 2006
