Ο Καύκασος διαχρονικά έχει περιγραφεί ως “καζάνι που βράζει”. Δεν είναι μόνο οι Γεωργιανοί που έχουν βιώσει ένοπλες συγκρούσεις τόσο στις αρχές της δεκαετίας του ΄90 όσο και στην επόμενη δεκαετία, αλλά από το ίδιο στάδιο έχουν περάσει και οι Αρμένιοι αλλά και οι Αζέροι. Σε αντίθεση όμως με τους Γεωργιανούς, οι οποίοι είχαν να αντιμετωπίσουν μειονότητες μέσα στα ίδια τους τα εδάφη, οι Αρμένιοι και οι Αζέροι ενεπλάκησαν σε πόλεμο μεταξύ τους, για τον έλεγχο μίας περιοχής γνωστής ως Ναγκόρνο – Καραμπάχ (ή Αρτσάχ στην Αρμενία). Aν και κατοικείται κυρίως από Αρμένιους και διατηρεί μία ιστορική και πολιτιστική συνέχεια με την Αρμενία, εντούτοις είναι διεθνώς αναγνωρισμένη ως επαρχία του Αζερμπαϊτζάν, αν και το Μπακού de facto δεν ασκεί κανέναν έλεγχο σε αυτή.
Η εδαφική επικράτεια του Ναγκόρνο – Καραμπάχ διεκδικείται ακόμη και σήμερα τόσο από τους Αρμένιους όσο και από τους Αζέρους. Η παρούσα διαμάχη έχει τις ρίζες της στα γεγονότα που ακολούθησαν τη λήξη του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου και την κατάρρευση της Ρωσικής Αυτοκρατορίας. Οι τρεις κύριες εθνότητες του Καυκάσου, οι Γεωργιανοί, οι Αρμένιοι και οι Αζέροι ανακήρυξαν το σχηματισμό ενός ομόσπονδου κράτους το οποίο όμως διαλύθηκε και εν τέλει και τα τρία αυτά έθνη βρέθηκαν κάτω από την κυριαρχία της νεοσύστατης τότε ΕΣΣΔ.
Η Αρμενία και το Αζερμπαϊτζάν ήδη είχαν ξεκινήσει να φιλονικούν σχετικά με τρεις επαρχίες μεταξύ των οποίων ήταν και το Ναγκόρνο – Καραμπάχ. Όταν και οι δύο χώρες βρέθηκαν στη σφαίρα επιρροής της ΕΣΣΔ, αρχικά το λεγόμενο Γραφείο του Καυκάσου (με επικεφαλής τον Ιωσήφ Στάλιν) επιδίκασε την περιοχή στην Αρμενία, όμως λίγο αργότερα αναίρεσε αυτή την απόφαση και την παραχώρησε στο Αζερμπαϊτζάν. Πολλοί μελετητές υποστηρίζουν ότι αυτό ήταν κομμάτι της πολιτικής του “διαίρει και βασίλευε” που εφάρμοσε η Μόσχα σε πολλά εδάφη. Αυτό γίνεται εύκολα αντιληπτό από το παράδειγμα του Ναχιτσεβάν, μίας άλλης περιοχής που ανήκει στο Αζερμπαϊτζάν, αν και είναι εντελώς αποκλεισμένο από την Αρμενία. Εννοείται πως οι Αρμένιοι πάντα διατήρησαν ισχυρή την επιθυμία για ένωση με το Ναγκόρνο – Καραμπάχ και δεν ήταν λίγες οι φορές που διαμαρτυρήθηκαν στην κεντρική κυβέρνηση, χωρίς όμως ουσιαστικά αποτελέσματα.
Αρμένιοι στρατιώτες στο Ναγκόρνο – Καραμπάχ
Όταν πέθανε ο Στάλιν, άρχισαν να αναβιώνουν πάλι οι φωνές που ζητούσαν προσάρτηση της περιοχής στην Αρμενία. Το 1963, περίπου 2.500 Αρμένιοι του Ναγκόρνο – Καραμπάχ ζήτησαν με επίσημο ψήφισμα να επιδικαστεί η περιοχή στην Αρμενία ή τη Ρωσία. Κατά τα επόμενα χρόνια, πραγματοποιήθηκαν μεγάλες διαδηλώσεις είτε στο Ερεβάν (αρμενική πρωτεύουσα) ή στο Στεπανακέρτ (πρωτεύουσα του Ναγκόρνο – Καραμπάχ). Όμως, εκείνη την εποχή η επιρροή της ΕΣΣΔ ήταν ακόμα αρκετά ισχυρή, συνεπώς δεν έγινε κάποια ιδιαίτερη αλλαγή. Βέβαια, όταν ο Μιχαήλ Γκορμπατσόφ ήρθε στην εξουσία, αυτό άλλαξε. Όταν φάνηκε πλέον στον ορίζοντα η κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης, το θερμόμετρο στον Καύκασο άρχισε να ανεβαίνει επικίνδυνα και ο εθνικισμός είχε ήδη ξεκινήσει το έργο του.
Σύντομα ξέσπασαν αψιμαχίες μεταξύ των Αρμένιων και των Αζέρων. Διώξεις άρχισαν να σημειώνονται εκατέρωθεν. Στις 23 Μαρτίου 1988, το Ανώτατο Σοβιέτ αρνήθηκε τις απαιτήσεις της Αρμενίας, περί προσάρτησης του Καραμπάχ στην επικράτειά της. Μάλιστα, εστάλησαν στρατιωτικές δυνάμεις στο Ερεβάν για να αποτρέψουν πιθανές διαδηλώσεις. Ο πόλεμος πρακτικά είχε αρχίσει. Δεν άργησε να πραγματοποιηθεί ένα δημοψήφισμα στην περιοχή – το οποίο μποϊκόταραν οι Αζέροι – και στο οποίο όσοι συμμετείχαν, ψήφισαν ένωση με την Αρμενία. Η διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης απλώς επιτάχυνε τις διαδικασίες πολέμου. Το 1991 η Αρμενία και το Αζερμπαϊτζάν ανακήρυξαν την ανεξαρτησία τους. Στο Ναγκόρνο – Καραμπάχ, η αρμενική πλειοψηφία κήρυξε την απόσχιση της περιοχής από το Αζερμπαϊτζάν κάτι που το Μπακού δεν αποδέχτηκε.
Οι μεγάλης κλίμακας μάχες ξέσπασαν τον χειμώνα του 1992. Η διεθνής κοινότητα δε στάθηκε ικανή να αμβλύνει τις διαφορές και τα χάσματα. Ο στρατός της Αρμενίας εισέβαλε στο Καραμπάχ και κατέλαβε σημαντικά στρατηγικά σημεία, νικώντας τους Αζέρους σε μία σειρά μαχών που είχαν ως αντίκτυπο την εκδίωξη πολλών Αζέρων από την περιοχή. Μέχρι να υπογραφεί μία πρώτη κατάπαυση του πυρός υπό την αιγίδα της Ρωσίας το 1994, οι Αρμένιοι ήλεγχαν πολύ μεγάλο μέρος της περιοχής γύρω από την πρωτεύουσα Στεπανακέρτ. Μετά τη σχετική κατάπαυση, ξεκίνησαν ειρηνευτικές συνομιλίες μεταξύ Αρμενίας και Αζερμπαϊτζάν, αλλά κατέληξαν σε αδιέξοδο. Ως αποτέλεσμα, μέχρι και σήμερα το Ναγκόρνο – Καραμπάχ παραμένει μία διαφιλονικούμενη περιοχή, μήλον της έριδος τόσο για την Αρμενία όσο και για το Αζερμπαϊτζάν, με σημαντικό αρμενικό πληθυσμό και de facto ανεξαρτησία από το Μπακού, αν και καμία χώρα δεν το έχει αναγνωρίσει. Η περιοχή θεωρητικά είναι μέρος του Αζερμπαϊτζάν, όμως αρμένιοι αυτονομιστές (με την υποστήριξη του Ερεβάν) την ελέγχουν.
Από το 1994, ισχύει μία εκεχειρία στο Ναγκόρνο – Καραμπάχ, η οποία όπως είναι φυσικό έχει καταπατηθεί αρκετές φορές. Τον Μάρτιο του 2008 ξεκίνησαν αψιμαχίες. Η Αρμενία κατηγόρησε το Αζερμπαϊτζάν ότι προσπαθούσε να αδράξει την ευκαιρία και να επιβάλλει την κυριαρχία του στην περιοχή, εκμεταλλευόμενο εσωτερικές συγκρούσεις στην Αρμενία, ενώ το Αζερμπαϊτζάν κατηγόρησε τους Αρμένιους για προβοκάτσια και ότι προσπαθούσαν να τραβήξουν την προσοχή για να ξεχαστούν τα εσωτερικά τους ζητήματα. Ο ΟΗΕ, σε ψήφισμά του, ζήτησε από τις αρμενικές δυνάμεις να εκκενώσουν την περιοχή. Το 2011 η ένταση αναζωπυρώθηκε, όταν ένας αρμένιος σκοπευτής πυροβόλησε ένα παιδί Αζέρων. Μέχρι τον Απρίλιο του ίδιου έτους, 2 αρμένιοι και 2 αζέροι στρατιώτες είχαν σκοτωθεί. Το 2012 οι δύο χώρες ήρθαν κυριολεκτικά στο χείλος του πολέμου, όπου στις σχετικές αψιμαχίες σκοτώθηκαν 5 αζέροι και 4 αρμένιοι στρατιώτες. Συνολικά, 19 αζέροι και 14 αρμένιοι στρατιώτες έχασαν τη ζωή τους το 2012.
Το 2016 ήταν η χρονιά νέων αψιμαχιών. 4 Αρμένιοι και 4 Αζέροι στρατιώτες σκοτώθηκαν τον Φεβρουάριο. Οι αψιμαχίες ξεκίνησαν, όταν Αζέροι ελεύθεροι σκοπευτές επιτέθηκαν σε Αρμένιους συνοριοφύλακες. Οι συγκρούσεις δεν έχουν τέλος και αυτό αποτελεί και το μεγαλύτερο αγκάθι στην ιστορία των δύο χωρών. Χαρακτηριστικό του πόσο μεγάλη έκταση έχει λάβει το γεγονός και στις δύο χώρες. Οι Αρμένιοι είναι ανεπιθύμητοι στο Αζερμπαϊτζάν, όπως και οι Αζέροι στην Αρμενία. Οι δύο χώρες δεν έχουν διπλωματικές σχέσεις και δεν αναγνωρίζει η μία την άλλη σε διεθνές επίπεδο. Το αντι – αζερικό αίσθημα είναι διάχυτο στην Αρμενία και το ίδιο επικρατεί και στην άλλη πλευρά.
Το 2012 – όπως προείπαμε – η κατάσταση πήγε να εκτραχυνθεί ξανά , όταν το Αζερμπαϊτζάν υποδέχτηκε με τιμές ήρωα έναν πρώην Αζέρο στρατιωτικό, ο οποίος είχε κόψει το κεφάλι ενός Αρμένιου στρατιώτη και είχε εκτίσει ποινή γι’ αυτό στην Ουγγαρία. Οι ουγγρικές αρχές αποφάσισαν να τον εκδώσουν στο Αζερμπαϊτζάν, κι αυτό είχε σαν αποτέλεσμα η Αρμενία να διακόψει τις διπλωματικές σχέσεις με τη χώρα της Κεντρικής Ευρώπης. Με τον τότε πρόεδρο της Αρμενίας, Σερζ Σαρκισιάν να απειλεί ανοιχτά το Αζερμπαϊτζάν με πόλεμο και τον πρόεδρο του Αζερμπαϊτζάν, Ιλχάμ Αλίγεφ να δηλώνει ότι η Αρμενία δε θα πάρει ποτέ το Καραμπάχ και να επιτίθεται λεκτικά εναντίον του αρμενικού λαού και της ηγεσίας.
Στις 27 Σεπτεμβρίου 2020, η εκεχειρία παραβιάστηκε ακόμα μία φορά και νέες εχθροπραξίες ξέσπασαν στην περιοχή, ίσως οι σφοδρότερες μετά τη δεκαετία του ’90. Ο πρόεδρος του Αζερμπαϊτζάν, το οποίο πιθανότατα να υποκίνησε πρώτο τη σύρραξη, ζήτησε την άμεση αποχώρηση των αρμενικών στρατευμάτων από την περιοχή, με τον πρωθυπουργό της Αρμενίας Νικόλ Πασινιάν να δείχνει την Τουρκία ως υπαίτια των νέων εχθροπραξιών. Η τελευταία δήλωσε την “αμέριστη υποστήριξή” της προς το Μπακού, ενώ οι αναφορές για στρατολόγηση Σύριων τζιχαντιστών ολοένα και πληθαίνουν. Τόσο η Αρμενία, όσο και το Αζερμπαϊτζάν αλλά και η αυτοανακηρυχθείσα Δημοκρατία του Αρτσάχ κήρυξαν γενική επιστράτευση και οι συγκρούσεις μαίνονται, με όλες τις πλευρές να έχουν βαριές απώλειες και μέχρι στιγμής να μην υπάρχει διάθεση για διάλογο.
Ερειπωμένη πόλη εξαιτίας του πολέμου στο Καραμπάχ
Σε δημοσκοπήσεις που διεξάγονται κατά καιρούς, η συντριπτική πλειονότητα των Αζέρων θεωρεί την Αρμενία ως το μεγαλύτερο εχθρό του έθνους τους, ενώ ανάλογες δημοσκοπήσεις διεξάγονται και στην Αρμενία, με τον εκεί λαό να θεωρεί τους Αζέρους ως απειλή για το αρμενικό έθνος. Φυσικά, δεν επιτρέπεται να εισέλθεις στην Αρμενία από το Αζερμπαϊτζάν και το αντίστροφο, δε μπορείς να ταξιδέψεις στο Αζερμπαϊτζάν με αρμενικό διαβατήριο (και το ανάποδο), απαγορεύεται να εισέρχονται αζερικά αεροπλάνα στον εναέριο χώρο της Αρμενίας και αρμενικά αεροπλάνα στον αντίστοιχο του Αζερμπαϊτζάν και ο φαύλος κύκλος συνεχίζεται. Αμφότερες οι χώρες ξοδεύουν τεράστια ποσά από το ΑΕΠ τους, στις στρατιωτικές δαπάνες και η στράτευση είναι υποχρεωτική για τους πολίτες.
Η έχθρα των δύο λαών είναι τόσο μεγάλη που αποτυπώνεται ακόμα και σε διεθνές επίπεδο, π.χ. στον διαγωνισμό της Eurovision. Το 2012 ο διαγωνισμός διεξήχθη στο Μπακού και η Αρμενία φυσικά δε συμμετείχε παρά το γεγονός ότι το Αζερμπαϊτζάν τροποποίησε την πολιτική του και επέτρεψε σε Αρμένιους να εισέλθουν στη χώρα. Ανάλογο περιστατικό διαμάχης μεταξύ των δύο χωρών επαναλήφθηκε και το 2016. Στη συνείδηση των Αρμενίων, το Αζερμπαϊτζάν είναι ένας εχθρός που στερεί από την Αρμενία τα πραγματικά της σύνορα και για τους Αζέρους, η Αρμενία είναι ένας εισβολέας που επιχειρεί να διασπάσει την εδαφική τους ακεραιότητα. Το πρόβλημα συνεχίζεται και δε φαίνεται μέχρι στιγμής κάποια λύση στον ορίζοντα.
Πηγές που χρησιμοποιήθηκαν γι’ αυτό το άρθρο:
Nagorno Karabakh: The silent war next door: αντλήθηκε από aljazeera.com
Nagorno – Karabakh profile: αντλήθηκε από bbc.com
Ναγκόρνο – Καραμπάχ: Στον μαύρο κήπο του Καυκάσου: αντλήθηκε από cnn.gr
Nagorno – Karabakh Conflict: αντλήθηκε από cfr.org
