
Συνήθως αποκαλούμε σημαντικότερο ναό της ανατολικής χριστιανοσύνης τον Ναό της Αγίας του Θεού σοφίας στην Κωνσταντινούπολη. Ωστόσο, ένας άλλος ναός στην ίδια πόλη τον ανταγωνίζεται επί ίσοις όροις κι ας μην είναι το ίδιο διάσημος, ο ναός των Αγίων Αποστόλων. Αν η Αγία Σοφία είναι το σύμβολο, το σήμα κατατεθέν της ακτινοβολίας, του μεγαλείου και της ισχύος που ήθελε να αποπνέει το Ανατολικό Ρωμαϊκό κράτος και ιδιαίτερα η πρωτεύουσα του Κωνσταντινούπολη, ο ναός των Αγίων Αποστόλων είναι η καρδιά της αυτοκρατορίας και της πόλης. Αν δηλαδή κάποιος ήθελε να θαυμάσει το αυτοκρατορικό μεγαλείο του Ρωμαϊκού κράτους, θα πήγαινε στην Αγία Σοφία. Αν ήθελε όμως να προσευχηθεί θα πήγαινε στον Ναό των Αγίων Αποστόλων.
Τι κάνει όμως τον Ναό των Αγίων Αποστόλων, τόσο σημαντικό; Όλα ξεκίνησαν φυσικά με τον Κωνσταντίνο (τον επονομαζόμενο και Άγιο, ισαπόστολο ή απλώς Μέγα), τον ίσως πιο φιλόδοξο κυβερνήτη που έζησε ποτέ, η φιλοδοξία του ήταν τέτοια που σόκαρε πολύ κόσμο στην εποχή του. Προκάλεσε, δηλαδή, μεγάλες αντιδράσεις και δυσαρέσκεια κυρίως μεταξύ των ευγενών της αρχαίας αριστοκρατίας της Ρώμης, τους οποίους ο Κωνσταντίνος υποτιμούσε αρκετά, σε σημείο που έφτασε να μεταφέρει την πρωτεύουσα του Ρωμαϊκού κράτους από την Ρώμη σε μια μέχρι τότε αδιάφορη περιοχή κοντά στα στενά του Βοσπόρου. Η έξυπνη σχετικά στρατηγική αυτή κίνηση φαίνεται σήμερα λογική, αλλά μια τέτοια κίνηση δεν ήταν κάτι τόσο απλό τότε, καθώς η Ρώμη ως πόλη είχε το κύρος της κοσμοκράτειρας, είχε τους τάφους των προγόνων του ρωμαϊκού λαού και των μεγάλων αυτοκρατόρων. Η μετατροπή της σε απλή επαρχία και η μετακίνηση του διοικητικού κέντρου σήμαινε τεράστια υποτίμηση του ρωμαϊκού παρελθόντος και τρόπου ζωής. Το εγχείρημα λοιπόν ήταν ανήκουστο, καθώς ο Κωνσταντίνος εκτός από το να ιδρύσει μια “νέα Ρώμη” εγκατέστησε εκεί και μια δική του αριστοκρατία, μια αυλή γεμάτη υποστηρικτές του και επιπλέον εγκατέστησε στην πόλη μεγάλα πλήθη από κατοίκους των ανατολικών επαρχιών που δεν ήξεραν παρά ελάχιστα λατινικά. Μεταξύ άλλων σοκαριστικών έργων που έφερε σε πέρας για να δείξει πως η πόλη του ήταν η νέα Ρώμη ήταν και ένα κτίσμα ανταγωνιστικό του “Πανθέου” του μεγάλου ιερού της Ρώμης, και αυτό το κτίσμα ήταν ο ναός των Αγίων Αποστόλων. Αυτό το κτίσμα δήλωνε την θεμελίωση της νέας πόλης- και κατ’επέκταση του νέου κράτους- στον χριστιανισμό. Οι Απόστολοι είναι οι νέοι Θεοί προστάτες του ρωμαϊκού λαού. Ο Κωνσταντίνος για να προσδώσει σε αυτόν τον ναό την ιερότητα και την σημασία που σχεδίαζε προσπάθησε να συγκεντρώσει εκεί τα λείψανα των δώδεκα αποστόλων. Τελικά κατάφερε να συγκεντρώσει τα λείψανα μόνο του Αγίου Τιμοθέου, του Ευαγγελιστή Λουκά, του Αποστόλου Ανδρέα, καθώς και την κάρα του Ιακώβου του Αδελφοθέου και του Αποστόλου Ματθία, ενώ σκόπευε να ταφεί εκεί και ο ίδιος.

Οι μέρες όμως της μεγάλης δόξας για τον Ναό των Αγίων Αποστόλων ήρθαν στα χρόνια του Ιουστινιανού. Ο Ιουστινιανός ανάμεσα στα μεγάλα οικοδομικά προγράμματα του – μερικά από τα οποία έχουμε ακουστά- είχε και την κατεδάφιση του ναού που έκτισε ο Κωνσταντίνος για να χτιστεί ένας ακόμα λαμπρότερος ναός. Ο νέος ναός των Αγίων Αποστόλων μάλιστα σχεδιάστηκε και κτίστηκε υπό την επίβλεψη των αρχιτεκτόνων Ανθέμιου και Ισίδωρου, των ίδιων που έκτισαν και την Αγία Σοφία. Ήταν σταυροειδής βασιλική, με πέντε τρούλους, ένας σε κάθε βραχίονα του σταυρού και ένας στο κέντρο, στο σημείο τομής των βραχιόνων. Ο δυτικός βραχίονας του σταυρού προεκτεινόταν, σχηματίζοντας αίθριο. Ιερό δεν υπήρχε, καθώς η Αγία Τράπεζα ήταν τοποθετημένη στο κέντρο του ναού, κάτω από τον κεντρικό τρούλο, ο οποίος είχε παράθυρα. Τα λείψανα του Κωνσταντίνου και των τριών αγίων μεταφέρθηκαν στη νέα εκκλησία, ενώ κτίστηκε και σταυροειδές μαυσωλείο για τον Ιουστινιανό και την οικογένειά του. Τα εγκαίνια του νέου ναού έγιναν στις 28 Ιουνίου του 550. Και πραγματικά μετά από αυτήν την ανοικοδόμηση ο ναός γνώρισε μεγάλες δόξες, καθώς αποτελούσε προσκυνηματικό κέντρο και περιελάμβανε εκτός από τους τρεις αγίους που αναφέραμε, τα λείψανα όλων των Αυτοκρατόρων και των Πατριαρχών της Κωνσταντινούπολης (ανάμεσα τους και του Ιωάννη του Χρυσοστόμου και του Γρηγορίου του Θεολόγου), πολλών ακόμα μαρτύρων και αγίων ενώ επιπλέον στην εκκλησία βρισκόταν και μέρος της Στήλης της Φραγγελώσεως, στην οποία κατά την παράδοση δέθηκε και μαστιγώθηκε ο Χριστός.
Η παρακμή του Ναού των Αγίων αποστόλων ήρθε ταυτόχρονα με την παρακμή της αυτοκρατορίας. Μετά την Άλωση του 1204, ο Ναός υπέστη μεγάλες καταστροφές και λεηλασίες. Απέφυγε την καταστροφή χάρη στις επεμβάσεις του Μιχαήλ Παλαιολόγου, όταν αυτός ανακατέλαβε την Κωνσταντινούπολη, αλλά σε γενικές γραμμές δεν ανέκαμψε ποτέ και όταν ο Μωάμεθ ο πορθητής μπαίνει στην πόλη στη θέση του δεν υπήρχε παρά ένα ερείπιο. Εδώ είναι η τραγική ειρωνεία ή ίσως εδώ είναι που φανερώνονται οι πραγματικοί μηχανισμοί της ιστορίας, καθώς ο Μωάμεθ με τρόπο παρόμοιο με τον Κωνσταντίνο επισφράγισε την αρχή μιας νέας εποχής πάνω στα σύμβολα της παλιάς. Όπως ο Κωνσταντίνος έκτισε τον ναό των Αγίων Αποστόλων για να αντιπαραβληθεί στο Πάνθεον της Ρώμης, έτσι και ο Μωάμεθ πάνω στα ερείπια του ναού και τους τάφους των χριστιανών αγίων και ηγεμόνων θα χτίσει το τζαμί “Φατίχ”, το τέμενος του Πορθητή, στο οποίο βρίσκεται και ο τάφος του.

Το τζαμί Φατίχ είναι μέχρι σήμερα ένα από τα πιο περίλαμπρα μνημεία της Κωνσταντινούπολης. Ωστόσο, λίγα τμήματα του Ναού των Αγίων Αποστόλων έχουν διατηρηθεί για να γνωρίζουμε πως ακριβώς ήταν. Σύμφωνα με κάποιους ειδικούς, μπορούμε να πάρουμε μια γεύση του πως περίπου ήταν αν επισκεφτούμε την εκκλησία του Αγίου Μάρκου στην Βενετία που πιθανόν να σχεδιάστηκε με πρότυπο τον ναό των Αγίων Αποστόλων.
Σκοπός μας δεν είναι να υποβιβάσουμε την σημασία της Αγίας Σοφίας, αλλά να καταδειχθεί ότι υπάρχει διαφορά ανάμεσα σε ένα “ιερό” μνημείο και ένα “πολιτιστικό” μνημείο. Η Αγία Σοφία είναι ένα κτίσμα συμβολικό του μεγαλείου και της ισχύος της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας (ο όρος βυζαντινό κράτος είναι μεταγενέστερη επινόηση, για να υποβιβαστεί ο δεσμός της Ανατολής με την Δύση). Μάλιστα είναι αφιερωμένος στην “αγία του Θεού Σοφία”, επειδή η Σοφία αποτελούσε κοινό σημείο σε όλες τις επιμέρους λατρείες της αυτοκρατορίας (χριστιανοί, αιρετικοί, εθνικοί, Εβραίοι) αλλά και σε λατρείες έξω από αυτήν, όπως ο ζωροαστρισμός των Περσών ή ακόμα και ο ισλαμισμός αργότερα. Ήταν ένα μνημείο παγκόσμιο ευθύς εξαρχής, άρα είναι μάταιο μερικές φορές να επιμένουμε στον “χριστιανικό” χαρακτήρα του μνημείου- πόσοι άραγε θα διαμαρτύρονταν, εδώ στην Ελλάδα τουλάχιστον, αν η Αγία Σοφία επαναλειτουργούσε ως εκκλησία; Ίσως εκείνος που βλέπει τα πράγματα από την σκοπιά της ορθοδοξίας να έπρεπε να εστιάζει περισσότερο στην τύχη του Ναού των Αγίων Αποστόλων και του Πατριαρχείου και λιγότερο στην οικειοποίηση ενός μνημείου που είναι όπως είπαμε εξαρχής παγκόσμιο.
Πηγές που χρησιμοποιήθηκαν στο άρθρο αυτό:
Ο ναός των Αγίων Αποστόλων στην Κωνσταντινούπολη, το μαυσωλείο των αυτοκρατόρων, ανακτήθηκε από choratouaxoritou.gr
Ναός_των_Αγίων_Αποστόλων_(Κωνσταντινούπολη), ανακτήθηκε από wikipedia.org
Κανελλόπουλος Παναγιώτης, Ιστορία του ευρωπαϊκού πνεύματος (τόμος 1), εκδ. Γιαλλέλης, Αθήνα 1990
Ο Ναός των Αγίων Αποστόλων στην Κωνσταντινούπολη. Το Μαυσωλείο των Βυζαντινών Αυτοκρατόρων. Ανακτήθηκε από https://choratouaxoritou.gr/?p=49407
Ναός των Αγίων Αποστόλων (Κωνσταντινούπολη). Ανακτήθηκε από https://el.wikipedia.org/wiki/Ναός_των_Αγίων_Αποστόλων_(Κωνσταντινούπολη)
Η μετατροπή της Αγίας Σοφίας σε τζαμί: Ένα Μελετημένο Σχέδιο; Ανακτήθηκε από https://maxmag.gr/politismos/apopseis-politismos/metatropi-tis-agias-sofias-se-tzami/
Η Αγία Σοφία και το «Νενίνηκά σε Σολομών» του Ιουστινιανού. Ανακτήθηκε από https://maxmag.gr/politismos/istoria/agia-sofia-ke-neninika-se-solomon-tou-ioustinianou/