Ο γερμανικός επεκτατισμός στο πλαίσιο του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου που είχε ξεσπάσει το 1939 επεκτάθηκε σχεδόν σε όλες τις περιοχές της Ευρώπης που είχαν θέσει ως στόχους. Οι ναζί του Χίτλερ κατάφεραν να κυριεύσουν και τη Γιουγκοσλαβία, στην οποία εισέβαλαν στις 6 Απριλίου 1941 μαζί με τους Ιταλούς και Βούλγαρους συμμάχους τους. Το Βασίλειο της Γιουγκοσλαβίας παραδόθηκε μόλις σε 8 μέρες και οι δυνάμεις του Άξονα το διαμέλισαν και μοιράστηκαν τις περιοχές του. Ένα ισχυρό εθνικό κίνημα αντίστασης, οι παρτιζάνοι,δημιουργήθηκε αμέσως μετά την κατάληψη της χώρας με στόχο την απελευθέρωση.
Οι όροι που επιβλήθηκαν στην κατακτημένη Γιουγκοσλαβία ήταν ιδιαίτερα επίπονοι. Οι Γερμανοί κατέλαβαν τη βόρεια Σλοβενία και παράλληλα δημιούργησαν κράτη – μαριονέτες σε Σερβία και Κροατία, με κυβερνήσεις δωσιλόγων που τους ήταν απόλυτα πιστοί. Η Ιταλία του Μουσολίνι κατέλαβε την υπόλοιπη Σλοβενία, το Κόσοβο και την ακτή της Δαλματίας κατά μήκος της Αδριατικής. Ακόμα, δημιούργησε ένα κράτος – υποχείριο στο Μαυροβούνιο και κατάφερε να αποκτήσει μικρή επιρροή στη φασιστική Κροατία μέσω βασιλικών δεσμών. Οι Ούγγροι σύμμαχοι του Άξονα κατέλαβαν θέσεις στη Βοϊβοντίνα της Σερβίας που κατοικούσε κυρίως η ουγγρική μειονότητα. Επίσης, κατέλαβαν περιοχές στη βόρεια Κροατία και μία επαρχία της Σλοβενίας.
Η σκληρή στάση των κατακτητών έκανε πολλούς στη Γιουγκοσλαβία να θεωρούν πως η αντίσταση ήταν ο μόνος τρόπος για να επιβιώσουν. Ενδεικτικά, οι κατακτητές τον πρώτο καιρό πυροβόλησαν ή κρέμασαν αδιακρίτως, άνδρες, γυναίκες και παιδιά. Πολλές ομάδες στρατιωτών περιπλανιόνταν στην ύπαιθρο και τρομοκρατούσαν τους κατοίκους. Σε αυτό το σκηνικό, το απαγορευμένο τότε Κομμουνιστικό Κόμμα της Γιουγκοσλαβίας του Κροάτη στρατάρχη Josip Broz Tito ήταν αυτό που οργάνωσε παρασκηνιακά την αντίσταση. Στις 22 Ιουνίου 1941, η Γερμανία εισέβαλε στη Σοβιετική Ένωση και το Κομμουνιστικό Κόμμα στη Γιουγκοσλαβία, αφού είδε ότι το Σύμφωνο Μολότοφ – Ριμπέντροπ δεν ίσχυε, αποφάσισε να αναλάβει δράση.
Βέβαια, η πρώτη πολεμική οργάνωση που εμφανίστηκε στη Γιουγκοσλαβία ήταν οι Τσέτνικ, μία στρατιωτική οργάνωση εθνικιστικών καταβολών με επικεφαλής τον Dragoljub “Draža” Mihailović, έναν Σέρβο φιλοβασιλικό στρατηγό. Οι Τσέτνικ συμμετείχαν στην εξέγερση εναντίον του Άξονα σχεδόν όλο το 1941. Βέβαια, παρά την επιθυμία για εκδίωξη του κατακτητή, οι Τσέτνικ επιθυμούσαν να εγκαθιδρύσουν ένα αντικομμουνιστικό βασίλειο, μία Μεγάλη Σερβία γι’ αυτό και προχώρησαν σε διώξεις Κροατών και Βόσνιων για να εκκαθαρίσουν τις περιοχές που ήθελαν να προσαρτήσουν στο κράτος τους. Οι ίδιοι οι παρτιζάνοι ξεκίνησαν τις εχθροπραξίες με την παρότρυνση της Μόσχας εναντίον των Γερμανών, στις αρχές Ιουλίου.
Στις 29 Ιουλίου 1941, οι παρτιζάνοι του ΚΚΓ εγκαινίασαν την ένοπλη δράση τους, όταν 40 αντάρτες σε μία επιχείρηση απελευθέρωσαν από το νοσοκομείο των φυλακών του Βελιγραδίου το στέλεχος του κόμματος, Aleksandar Ranković. Η δυτική Σερβία και το Μαυροβούνιο έγιναν τα πρώτα θέατρα των επιδρομών των παρτιζάνων εναντίον των ναζί, οι οποίοι αρχικά δεν είχαν προετοιμαστεί επαρκώς σε τοπικό επίπεδο και αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν περιοχές και πόλεις σημαντικής θέσης, όπως το Užice, το Čačak κλπ. Οι παρτιζάνοι βρήκαν σημαντικό εξοπλισμό πίσω τους, με τον οποίο κατάφεραν να δημιουργήσουν ένα υπόγειο εργοστάσιο κατασκευής όπλων. Ταυτόχρονα, η στρατολόγηση εθελοντών σε όλες τις περιοχές της Γιουγκοσλαβίας επέφερε θεαματικά αποτελέσματα. Το θέμα, όμως, που μετέβαλε τις εξελίξεις και αργότερα ήταν το ακόλουθο. Οι κομμουνιστές παρτιζάνοι δεν άργησαν να καταλάβουν πως αυτή ήταν η ευκαιρία τους να εγκαθιδρύσουν ένα κομμουνιστικό κράτος, σε πλήρη αντίθεση με τους Τσέτνικ που παρέμεναν πιστοί των επιταγών της προηγούμενης φιλοβασιλικής κυβέρνησης.
Το φθινόπωρο του ίδιου έτους, οι παρτιζάνοι καταλαμβάνουν για λίγο το Užice και ιδρύουν μία πρότυπη σοσιαλιστικού τύπου δημοκρατία. Τελικά τον Νοέμβριο του ’41, η πόλη πέφτει ξανά στα χέρια των ναζί και των συμμάχων τους αυτή τη φορά, των Τσέτνικ που είχαν συνειδητοποιήσει τον ρόλο των παρτιζάνων και το γεγονός ότι τα συμφέροντά τους συγκρούονταν. Αξίζει να επισημανθεί πως η κύρια προτεραιότητα των παρτιζάνων ήταν να καλλιεργήσουν ένα αίσθημα περί κοινής γιουγκοσλαβικής ταυτότητας. Σύντομα και οι Σέρβοι της Βοσνίας, για να αποφύγουν τις διώξεις της Ουστάσα, στρατολογήθηκαν στους παρτιζάνους. Σχεδόν παράλληλα, στο Μαυροβούνιο δημιουργήθηκε ένα ισχυρό παρτιζανικό κίνημα υπό τον Milovan Đilas.
Στη Βοσνία, οι παρτιζάνοι εγκαταστάθηκαν στην κωμόπολη Foča από όπου ζητούσαν ενισχύσεις από τον Κόκκινο Στρατό. Τον Απρίλιο του ’42, οι ναζί σε συνεργασία με τους φασίστες της Κροατίας και τους εθνικιστές Τσέτνικ τους περικύκλωσαν και οι παρτιζάνοι εξαναγκάστηκαν να επιτεθούν πρώτοι, μεταφέροντας τον πόλεμο στην Κροατία. Στις 23 Ιουνίου ξεκίνησε η επική πορεία τους μέσα στα βουνά της Βοσνίας, όπου κατάφεραν να διασχίσουν 130 χιλιόμετρα και να φτάσουν στο Bihać, μία πόλη κοντά στα σύνορα Βοσνίας – Κροατίας. Ο αριθμός τους αυξήθηκε σε 150.000 άνδρες και συγκρότησαν την πρώτη τους κυβέρνηση.
Σημαντικές προσωπικότητες θυσιάστηκαν στο όνομα του αγώνα. Στις 8 Φεβρουαρίου 1943, οι Γερμανοί συνέλαβαν τη 17χρονη Σερβοβόσνια Lepa Radić μέλος των παρτιζάνων, επειδή πυροβόλησε Γερμανούς στρατιώτες, στη Bosanska Krupa της Βοσνίας. Γρήγορα, διαπιστώθηκε η σχέση της με το κίνημα και οι Γερμανοί της υποσχέθηκαν ότι θα την άφηναν ελεύθερη, αν πρόδιδε τους συνεργάτες της. Η ίδια αρνήθηκε να το πράξει και είπε θαρραλέα πως θα μάθαιναν τα ονόματά τους, όταν έρθουν να εκδικηθούν το θάνατό της. Τελικά, οι Γερμανοί την απαγχόνισαν. Ανάλογη ήταν και η μοίρα του 26χρονου Κροάτη Stjepan Filipović, ο οποίος συνελήφθη στο Valjevo και απαγχονίστηκε στις 22 Μαΐου 1942.
Στο μεταξύ, οι επαφές του Tito με εξωτερικούς συμμάχους δε σταματούσαν. Στις 16 Ιουνίου 1944 συναντήθηκε με τον εξόριστο πρωθυπουργό της βασιλικής κυβέρνησης Ivan Šubašić και από κοινού υπέγραψαν μία συμφωνία για τη δημιουργία εθνικής κυβέρνησης. Η συμφωνία προέβλεπε και την αποτροπή της υποκίνησης πολιτειακού ζητήματος όσο θα διαρκούσε η αντίσταση. Μετέπειτα, συναντήθηκε και με τον Βρετανό πρωθυπουργό Winston Churchill, στον οποίο γνωστοποίησε ότι απέρριπτε κατηγορηματικά την επιστροφή του βασιλιά στη χώρα μεταπολεμικά, ότι διεκδικούσε αξιώσεις στην Ιστρία και την Τεργέστη και την επιθυμία του για επιβολή κομμουνιστικού καθεστώτος μετά την αποχώρηση του Άξονα. Η συνάντησή του με τον Στάλιν τον Σεπτέμβριο του 1944 ήταν ένα γεγονός – ορόσημο. Ο γιουγκοσλάβος στρατάρχης πέτυχε τη συνδρομή του Κόκκινου Στρατού.
Στις 20 Οκτωβρίου 1944 και ενώ οι δυνάμεις κατοχής είχαν αρχίσει να υποχωρούν από κάποιες χώρες (βλ. Ελλάδα), οι παρτιζάνοι του Tito και ο Κόκκινος Στρατός επιτέθηκαν στο Βελιγράδι και κατάφεραν να το κυριεύσουν μετά από πολύνεκρες μάχες. Οι μάχες συνεχίστηκαν και τους επόμενους μήνες, όταν ήταν πλέον ορατό ότι το άστρο της Γερμανίας έδυε. Η επίσημη τελική επικράτηση των κομμουνιστικών δυνάμεων ήρθε στις 29 Νοεμβρίου 1945. Αμέσως μετά την απελευθέρωση, η μοναρχία καταργήθηκε και ιδρύθηκε η Λαϊκή Ομοσπονδία της Γιουγκοσλαβίας που αποτελείτο από διαφορετικές περιφέρειες, ανάλογα με την πληθυσμιακή σύσταση. Η σοσιαλιστική Γιουγκοσλαβία παρά της αδυναμίες και τις μεγάλες αντιφάσεις της, αποτέλεσε ένα λαμπρό παράδειγμα συνύπαρξης διαφορετικών μειονοτήτων, εθνοτήτων κλπ στη περιοχή των Βαλκανίων, παρότι αργότερα κατέρρευσε σε βάρος πολλών προβλημάτων που προέκυψαν.
Πηγές που χρησιμοποιήθηκαν στο άρθρο αυτό:
Αφιέρωμα: Το παρτιζάνικο κίνημα στη Γιουγκοσλαβία: αντλήθηκε από theshadesmag.wordpress.com
Οι παρτιζάνοι της Γιουγκοσλαβίας: αντλήθηκε από historical-quest.com
Ο μεγαλειώδης αντιφασιστικός αγώνας των παρτιζάνων της Γιουγκοσλαβίας: αντλήθηκε από imerodromos.gr
Yuglosav partisan Lepa Radić executed by Nazis: αντλήθηκε από peoplesdispatch.org
Στεφάν Φιλίπποβιτς : Το παντοτινό σύμβολο του αντιφασισμού: αντλήθηκε από theshadesmag.wordpress.com
