Που βρίσκεται η λογοκρισία σήμερα;
Οι λογοκριτικοί μηχανισμοί γίνονται εν γένει αισθητοί σε περιπτώσεις όπου η ελευθερία της σκέψης και της έκφρασης εμφανίζονται ως απειλή απέναντι σε υλικά αγαθά και αξίες, όπως το έθνος, το κράτος, τα ήθη και τα έθιμα. Ωστόσο, μοιάζει παράδοξος ο ισχυρισμός ότι η λογοκρισία δεν αποτελεί ένα παράδειγμα μηχανισμού σε συνεχή κίνηση, ο οποίος μάλιστα, δεν παύει να παραμένει ενεργός, παρά τις όσες μετατοπίσεις και αν υφίσταται.
Πολλοί είναι αυτοί που υποστηρίζουν, όχι εντελώς αναίτια, ότι, τουλάχιστον στο παράδειγμα της Ελλάδας, η λογοκρισία παύει μετά την περίοδο της Χούντας. Πράγματι, στη διάρκεια της, η λογοκρισία αποτέλεσε μια λειτουργία υπό μορφή κανόνα. Ωστόσο, μετά το 1974, αποτελεί πλέον την εξαίρεση, χωρίς να αποκλείεται, βεβαίως, οριστικά, οδηγώντας στη δυσάρεστη διαπίστωση ότι η εξάλειψη ορισμένων αναχρονιστικών τακτικών δεν έχει επιτευχθεί πλήρως. Η απάντηση στην ερώτηση «Που βρίσκεται η λογοκρισία σήμερα;» μπορεί συνοπτικά να απαντηθεί ως εξής: Βρίσκεται αμετακίνητη στη θέση της.
Οι τρεις λειτουργίες της λογοκρισίας και το παράδειγμα των σχολικών βιβλίων
Αρχικά, η λογοκρισία μπορεί να απαντηθεί τόσο ως ένας θεσμοθετημένος, αλλά και ως ένας μη θεσμοθετημένος μηχανισμός και ασκείται, κατά κύριο λόγο, από τα κυβερνητικά όργανα. Επιπλέον, ως μηχανισμός δύναται να χρησιμοποιηθεί κατασταλτικά, προληπτικά αλλά και υπό τη μορφή αυτοελέγχου (αυτολογοκρισία), αποδεικνύοντας ότι η λογοκρισία δεν περιορίζονται αποκλειστικά στην απαγόρευση της έκφρασης, αλλά ασκεί έλεγχο και περιορίζει την ανθρώπινη υποκειμενική συνείδηση.
Όπως επισημαίνει ο καθηγητής Χάρης Αθανασιάδης, στο κείμενο του για τη λογοκρισία και τα σχολικά βιβλία, που αποτελεί μέρος του συλλογικού έργου Η Λογοκρισία στην Ελλάδα, η περίπτωση των σχολικών εγχειριδίων αποτελεί ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα λογοκριτικού μηχανισμού, που υφίσταται ακόμη και σήμερα και μάλιστα δίχως να αντιμετωπίζεται ως τέτοια.
Οι συγγραφείς των σχολικών βιβλίων φροντίζουν πάντοτε να υπενθυμίζουν στον εαυτό τους τη βαρύτητα ορισμένων θεμάτων και οδηγούνται μέσω της αυτολογοκρισίας στην εκούσια εναρμόνιση με τις κυρίαρχες τάσεις και ιδέες, ιδίως σε μαθήματα, όπως η Ιστορία, η Λογοτεχνία και τα Θρησκευτικά, στα οποία διακυβεύονται εθνικά και πολιτιστικά ζητήματα και αξίες. Αυτό, ωστόσο, το οποίο επισημαίνει ο καθηγητής, είναι η ιδιαίτερη χρήση της προληπτικής λογοκρισίας, δηλαδή του εκ των προτέρων καθορισμού της ύλης και της σχολικής γνώσης από το κράτος, που μοιάζει να ασκείται ανεμπόδιστα, καθώς εκλαμβάνεται ως κοινωνικά αποδεκτή και αυτονόητη.
Σχολικά βιβλία και λογοκρισία: Ιστορικά δεδομένα
Η χρήση της προληπτικής λογοκρισίας, όπως υποστηρίζει ο Χ. Αθανασιάδης, υπήρξε η σταθερή λύση στο ζήτημα του καθορισμού της διδακτικής ύλης. Πιο συγκεκριμένα, η θεμελίωση του ελληνικού εκπαιδευτικού συστήματος, μετά το 1830, προσανατολίστηκε στην ανάγκη ομογενοποίησης του έθνους μέσα από τις κοινές αξίες, την παγίωση των ηθών και την καθοδήγηση των νέων, που διαμορφώνουν μελλοντικούς ηθικούς πολίτες. Επομένως, η διδακτική ύλη υπήρξε άμεσα συνυφασμένη με την εθνική ταυτότητα και την ανάδειξη της πολιτιστικής ιδιαιτερότητας της χώρας.
Η σχετική αυτονομία των συγγραφέων και εκπαιδευτικών μοιάζει να περιορίζεται ακόμη περισσότερο μετά την ισχυροποίηση της κεντρικής εξουσίας, ιδίως στα χρόνια του Τρικούπη και του Βενιζέλου. Αργότερα, στη διάρκεια της δικτατορίας του Μεταξά, ιδρύεται ο Οργανισμός Εκδόσεων Σχολικών Βιβλίων και θεσμοθετείται η ύπαρξη ενός και μόνο εγχειριδίου για κάθε μάθημα, οδηγώντας στον πλήρη συγκεντρωτισμό του εκπαιδευτικού συστήματος, στα πρότυπα του γαλλικού και του γερμανικού.
Ο μηχανισμός ελέγχου της σχολικής γνώσης από το κράτος αποκρυσταλλώνει τα ιστορικά γεγονότα και ζητήματα της κάθε περιόδου και για το λόγο αυτό γίνεται ιδιαιτέρως αισθητός σε μαθήματα, που αξιοποιούνται για την ιδεολογική διαμόρφωση των νέων. Το μάθημα της Ιστορίας, για παράδειγμα, υπήρξε ανέκαθεν σημείο, που εγείρει προβληματισμούς, περιλαμβάνοντας εθνικά θέματα και γεγονότα που δίχασαν το σύνολο της κοινωνίας και πολιτείας, όπως η Μικρασιατική Καταστροφή και ο Εμφύλιος.
Διδασκαλία της Ιστορίας και παραδείγματα λογοκρισίας
Αναφορικά με το μάθημα της Ιστορίας, ο Χ. Αθανασιάδης αναφέρει χαρακτηριστικά πως «…κατά τις δεκαετίες του΄50 και του΄60, οι δεκαοχτάχρονοι μαθητές δεν άκουγαν ούτε μία λέξη από τους καθηγητές τους για την ταραγμένη δεκαετία του ΄40, για την εποχή δηλαδή στην οποία οι περισσότεροι από αυτούς είχαν γεννηθεί ή είχαν διανύσει τα πρώτα τους παιδικά χρόνια…».
Γίνεται εμφανές πως, σύμφωνα με τα στοιχεία, η θεσμοθετημένη αποσιώπηση ορισμένων γεγονότων, όπως στην περίπτωση αυτή, η Αντίσταση και ο Μεσοπόλεμος, αποτελούν μια μορφή προληπτικής λογοκρισίας, που εξυπηρετεί τα πολιτικά συμφέροντα, τα οποία ακόμη και σήμερα προσανατολίζονται στην ανάδειξη ιστορικών και πολιτικών γεγονότων της χώρας, μέσα από την ευνοϊκή ματιά των εθνικής ενότητας και ισχύος.
Ωστόσο, αργότερα, στα τέλη της δεκαετίας του 1960 και την αρχή της Δικτατορίας των Συνταγματαρχών, η πολιτική της λήθης, την οποία έως τότε ακολουθούσε η κοινοβουλευτική Δεξιά, εγκαταλείπεται. Στον εκπαιδευτικό ορίζοντα εμφανίζεται η δίχως αναστολές λογοκρισία και η διαστρεβλωμένη ανάγνωση των γεγονότων του Εμφυλίου και της Αντίστασης, που συμπορεύεται με την στοχοποίηση της Αριστεράς και του κομμουνισμού.
Μετέπειτα, κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1980, γίνεται εμφανής μια στροφή, που στόχο έχει πλέον την εθνική συμφιλίωση. Όπως επισημαίνεται από τον Χ. Αθανασιάδη, η πολιτική του ΠΑΣΟΚ της εποχής αναδεικνύει την Αντίσταση ως συνολική δράση του ελληνικού λαού αποκρύπτωντας ,ωστόσο, την αντιστασιακή παράδοση του ΕΑΜ και τη δράση άλλων παρόμοιων οργανώσεων. Προς χάριν της συμφιλίωσης, τα ιστορικά αγκάθια της Κατοχής, των Ταγμάτων Ασφαλείας και των δωσίλογων εντοπίζονται παραγκωνισμένα σε μικρό μέρος των σχολικών βιβλίων.
Συμπεράσματα
Δεν είναι λίγες οι φορές που έχουμε ακούσει την φράση «Η Ιστορία γράφεται από τους νικητές». Η γενικότερη τάση των σχολικών εγχειριδίων υπήρξε η ηθελημένη αποσιώπηση των δυσάρεστων πτυχών, που αποτελούν και τα λεγόμενα εθνικά ζητήματα. Η επιλογή των συγγραφέων που αναλαμβάνουν το δύσκολο εγχείρημα καθορισμού της σχολικής ύλης παραμένει η πιστή προσαρμογή στην κυρίαρχη και πολιτικά ορθή ιδεολογία, η απόκρυψη των αντιφατικών ιστορικών γεγονότων, η ωραιοποίηση και η ανάδειξη του ελληνικού ηρωισμού έναντι των προαιώνιων εθνικών εχθρών, όπως οι Τούρκοι.
Κι ενώ πολλά από τα σύγχρονα κοινωνικοπολιτικά γεγονότα μας φέρνουν αντιμέτωπους με τη δυσάρεστη πιθανότητα αναβίωσης μεθόδων κατασταλτικής λογοκρισίας, η υφιστάμενη προληπτική λογοκρισία και ο αυτοπεριορισμός δεν παύουν να παραμένουν σε λειτουργία, υπενθυμίζοντας μας ότι η Ιστορία ακόμη γράφεται.
Πηγές που χρησιμοποιήθηκαν για το άρθρο αυτό:
Χάρης Αθανασιάδης, Σχολικό βιβλίο: Όταν η λογοκρισία δεν θεωρείται λογοκρισία, από: Συλλογικό έργο, Η Λογοκρισία στην Ελλάδα, επιμέλεια: Πηνελόπη Πετσίνη – Δημήτρης Χριστόπουλος, Ίδρυμα Ρόζα Λούξεμπουργκ
