Τα τελευταία χρόνια, η διάδοση ψευδών ειδήσεων και ανυπόστατων θεωριών καθώς και η αποδοχή τους από το ευρύ κοινό στις διάφορες πλατφόρμες του Internet, έχει αυξηθεί ραγδαία και ιδιαίτερα σε νεότερες ηλικίες, σύμφωνα με πρόσφατη έρευνα που διεξήχθη στης Ηνωμένες Πολιτείες. Ικανό και αναγκαίο κριτήριο ώστε μία οποιαδήποτε θεματική να είναι ψευδής, δεν είναι άλλο από την ανυπαρξία έγκυρης πηγής μαζί με αποδεικτικά στοιχεία (evidence). Στην Επιστήμη, το κεκτημένο της ειδημοσύνης δεν μπορεί να συσταθεί, και κατ’ ουσία δεν νοείται ως τέτοιο, εάν δεν στηρίζεται από έγκριτη έρευνα και πειραματικές αποδείξεις. Αληθές, λοιπόν, θεωρείται κατά κοινή αποδοχή αλλά και είναι, από όλες τις επιστημονικές κοινότητες, το προϊόν της έρευνας που έχει δημοσιευθεί σε επιστημονικό περιοδικό, αφού προηγουμένως έχει αποτελέσει αντικείμενο ελέγχου για την ορθότητα και την πληρότητά του από αρμόδια επιστημονική επιτροπή.
Τι λοιπόν ωθεί τους ανθρώπους να αμφισβητούν αδιάσειστες αλήθειες όπως είναι η κλιματική αλλαγή αλλά και να αρέσκονται να πιστεύουν εν έτει 2017 εντελώς ασύστατες και αβάσιμες θεωρίες, όπως ότι ο πλανήτης Γη είναι… επίπεδος, ή ότι η Θεωρία της Σχετικότητας (Γενική και Ειδική) δεν ισχύει; Γιατί κάποιοι αμφισβητούν το επωφελές των εμβολιασμών και γιατί κάποιοι άλλοι απορρίπτουν την Δαρβίνεια Θεωρία της Εξέλιξης;
Μία ομάδα επιστημόνων που συμμετείχε στο διεπιστημονικό ετήσιο συνέδριο για το 2017 της SPSP (Society for Personality and Social Psychology), στο San Antonio του Texas, ονομάτισε αυτές τις θεωρήσεις με τον όρο «Αντι-γνωσιακό ρεύμα» (Anti-Enlightenment Movement). Το γιατί έχει οξυνθεί το φαινόμενο αυτό τα τελευταία χρόνια είναι κάτι στο οποίο οι επιστήμονες δεν μπορούν να απαντήσουν με απόλυτη βεβαιότητα. Ωστόσο η διεπιστημονική ομάδα των Matthew Hornsey, Troy Campbell, Dan Kahan και Robbie Sutton, προσδιόρισε τους κύριους λόγους που οδηγούν τους ανθρώπους να αμφισβητούν ή να απορρίπτουν επιστημονικά δεδομένα, και αυτοί δεν έχουν να κάνουν ούτε με το πόσο μορφωμένοι είναι ούτε με το πόση νοημοσύνη διαθέτουν. Σύμφωνα με την έρευνά της διεπιστημονικής ομάδας, άτομα που απορρίπτουν αποδεδειγμένες θεωρίες ή/ και δέχονται ως αληθή ορισμένα συνομωσιολογικά σενάρια, μπορεί να είναι ακόμη και άτομα που έχουν ενδιαφέρον για τις Επιστήμες καθώς και άτομα που έχουν πτυχίο ανώτατης εκπαίδευσης.
Τι οδηγεί όμως τους ανθρώπους να συγκροτούν τέτοιες ανεδαφικές θεωρήσεις;
Από την εργασία της διεπιστημονικής ομάδας που παρουσιάστηκε στο SPSP πρόσφατα, προκύπτει ότι οι άνθρωποι περιορίζονται σοβαρά ως προς την αποδοχή επιστημονικών κεκτημένων από τις όποιες Γνωσιακές Στρεβλώσεις οι οποίες και «ενσωματώθηκαν» στον σύνολο τρόπο αντίληψης και επεξεργασίας των πληροφοριών που λαμβάνουν. Οι Γνωστικές Στρεβλώσεις ή Γνωστικές Προκαταλήψεις (Cognitive Bias) είναι σύμφωνα με τη Γνωσιακή Θεωρία της Ψυχολογίας, ένα σύνολο από ανακριβή, αβάσιμα, υπερβολικά και στερεοτυπικά πρότυπα σκέψης του νοητικού οργάνου που συνδιαμορφώνει τα διάφορα νοητικά παράγωγα, όπως είναι οι σκέψεις και οι πεποιθήσεις. Πρόκειται εν ολίγοις για έναν «παραμορφωτικό» καθρέπτη, μέσω του οποίου η αληθής πληροφορία κατοπτρίζεται ως στρεβλωμένη αντίληψη με συνακόλουθες την ατελή και μη ορθή ερμηνεία της αρχικής και αληθούς πληροφορίας.
Τι είναι εκείνο που προκαλεί τις Γνωσιακές Στρεβλώσεις;
Οι Γνωσιακές Στρεβλώσεις είναι αποτέλεσμα πολυποίκιλων παραγόντων όπως είναι οι γενικότερες πιέσεις των κοινωνικών και οικογενειακών συνδιαλλαγών, τα διάφορα στατιστικά λάθη, οι μνημονικές αδυναμίες κ.α. Οι άνθρωποι τείνουν να πιστεύουν πιο εύκολα ό,τι γενικώς άπτεται στις ήδη διαμορφωμένες κοινωνικές, πολιτικές και θρησκευτικές αντιλήψεις τους. Μπορεί εύκολα να συμπεράνει κανείς λοιπόν γιατί έχοντας αντιλήψεις που διαμορφώθηκαν μέσα σε ένα στρεβλωμένο γνωσιακό πρότυπο, απορρίπτει κάποιος δεδομένες επιστημονικές αλήθειες.
Η όλη έρευνα πραγματοποιήθηκε ώστε να εντοπιστεί γιατί υπάρχει τόση δυσχέρεια στην αποδοχή αδιάψευστων επιστημονικών ανακαλύψεων καθώς και τι θα μπορούσε να αποτελέσει λύση στο εν λόγω πρόβλημα. Οι ερευνητές κατέληξαν στο ότι δεν αρκεί απλώς να παρουσιάσουμε τις επιστημονικές αποδείξεις ως πειστήρια, καθότι αυτές δεν μπορούν να πείσουν κάποιον που έχει δημιουργήσει ασυναίσθητα, τα δικά του «πειστήρια» μέσα από τις προσωπικές του αντιλήψεις που για εκείνον, προηγούνταν των επιστημονικών δεδομένων. Ουσιαστικά, το αντεπιχείρημα που προτάσσεται είναι προϊόν ενός στρεβλού γνωσιακού μηχανισμού και εκεί πρέπει να εστιάσουμε.
Γιατί το πρόβλημα είναι πιο καίριο από ποτέ;
Σύμφωνα με τον Kahan, τεράστιο ρόλο έχουν παίξει οι διάφοροι πολιτικοί και πνευματικοί ηγέτες οι οποίοι έχουν ούτως ή άλλως μεγάλη επιρροή στη διαμόρφωση κοινής και προσωπικής γνώμης. Ποτέ άλλοτε όμως δεν έχει υπάρξει τόση ασυμφωνία μεταξύ των πραγματικών επιστημονικών επιτευγμάτων με τις ιδέες για θέματα επιστημονικού ενδιαφέροντος που σημαίνοντα άτομα με ηγετικές θέσεις φέρουν στον δημόσιο λόγο. Οι συνέπειες από την εσφαλμένη πληροφόρηση και τις στρεβλωμένες αντιλήψεις, δυστυχώς κοστίζουν ζωές, όπως ανέφερε ο ερευνητής από το πανεπιστήμιο του Yale, αν αναλογιστούμε τη δυναμική που έχει σήμερα η θεώρηση εκείνων που εναντιώνονται στους εμβολιασμούς ή ο επιστημονικός σκεπτικισμός ως προς το φαινομένο της κλιματικής αλλαγής, από μεγάλες μερίδες πληθυσμού, σε παγκόσμιο επίπεδο.
Από ό,τι φαίνεται η ρίζα του προβλήματος είναι γνωσιακή αλλά και αξιακή, καθώς βλέπουμε να παρακάμπτονται χωρίς ιδιαίτερη περίσκεψη ή ανησυχία, η ίδια η Λογική, τα αποδεδειγμένα πειραματικά δεδομένα και δημοσιευμένες έρευνες. Ο φόβος, τα κατεστημένα συμφέροντα, οι παραδόσεις και η πίστη, δεν πρέπει να εμπλέκονται στην κατανόησή μας για τις επιστημονικές ανακαλύψεις και τις εξελίξεις που αυτές φέρουν, σύμφωνα με τον Kahan, ο οποίος συνεχίζει την εργασία του μαζί με τους υπόλοιπους ερευνητές, για την δημοσίευση περαιτέρω στοιχείων και συμπερασμάτων που αφορούν τη συγκεκριμένη έρευνα.
Για περισσότερες πληροφορίες:
http://www.tandfonline.com/doi/full/10.1177/0096340215571908
https://papers.ssrn.com/sol3/papers.cfm?abstract_id=2670981
http://psycnet.apa.org/journals/psp/107/5/809/
Υπό δημοσίευση:
Hornsey, M. J., & Fielding, K. S. Attitude roots and jiu jitsu persuasion: Understanding and overcoming the motivated rejection of science. American Psychologist.
