Στο τέλος της χρονιάς, μπορούμε να πούμε πως το 2016 ήταν γεμάτο από γεγονότα. Ήταν ένα ελπιδοφόρο έτος που ξεκίνησε με την ανακάλυψη των βαρυτικών κυμάτων από το πείραμα LIGO και συνέχισε με όλο και πιο καινοτόμα άλματα στην επιστήμη και την τεχνολογία. Ήταν η χρονιά που η ανθρωπότητα τόλμησε μέσω του οράματος του Elon Musk να προγραμματίσει και να στοχεύσει στο μεγάλο σκοπό που έθεσε από την αυγή της: στην αποίκηση ενός άλλου πλανήτη. Θα ήταν ανούσιο να μπορέσουμε να απαριθμήσουμε συνοπτικά όλα τα επιστημονικά βήματα που πραγματοποιήθηκαν, αποδίδοντας την πρέπουσα σημασία στο καθένα.
Ωστόσο, αποτελεί ειρωνεία το γεγονός ότι, ενώ η ανθρωπότητα βαδίζει έστω και αργά προς τον κολοφώνα της τεχνολογικής της ολοκλήρωσης, συνεχίζει να μαστίζεται από την ηθική της κατάπτωση. Ο πλανήτης του 21ου αιώνα, παρόλο που η παγκοσμιοποίηση ευαγγελίζεται την ισότητα και την άμεση αλληλεπίδραση σε κάθε γωνιά του, συνεχίζει να πάλλεται σε διαφορετικές ταχύτητες. Το αίμα εξακολουθεί, καλώς ή κακώς, να κινεί τους τροχούς της ιστορίας.
Ο Στήβεν Χόκινγκ, δεσπόζουσα επιστημονική μορφή της φυσικής και της κοσμολογίας, με μια σειρά άρθρων του προ λίγων ημερών κρούει τον κώδωνα του κινδύνου για την καταστροφή που «χτίζει» ο άνθρωπος μέρα με τη μέρα, μα εκθέτει και τους σοβαρούς πολιτικούς προβληματισμούς του πάνω στην κρίση της εποχής. Υποστηρίζει πως, κατά τη γνώμη του, βιώνουμε «την πιο επικίνδυνη στιγμή της ανθρωπότητας». Έχει, όμως, δίκιο;
Εάν μπορούσαμε να σκιαγραφήσουμε έστω και ελάχιστα την εξελικτική πορεία που διανύει ο άνθρωπος από κάποιο σημείο μέχρι σήμερα, θα βλέπαμε τα εξής:
Καθόλη τη διάρκεια του Μεσαίωνα, ο δυτικός κόσμος φυτοζωούσε ναρκωμένος από την οπισθοδρομική αδράνεια του χριστιανικού ιδεώδους. Ταυτόχρονα, αλληλοσπαράσσονταν ταλανισμένος από την ηθική αντίφαση του εκφυλισμένου χριστιανισμού που σιγά σιγά γινόταν όλο και πιο εμφανής. Σαν σε ένα απότομο ξέσπασμα, όλες οι αρχές του αρχαιοελληνισμού επανεμφανίστηκαν με την Αναγέννηση. Η πλούσια αρχαιοελληνική γραμματεία βρέθηκε στο επίκεντρο ουσιαστικών μελετών, όχι επιλεκτικών προκειμένου να συμβαδίζουν με τα χριστιανικά κείμενα. Τη στιγμή που συνειδητοποίησε τη δύναμή της, η ανθρωπότητα βρέθηκε προ μιας αλλόκοτης και πρωτοφανούς αίσθησης, ότι η φύση είναι ένα σύστημα που μπορεί να μελετηθεί και κατηγοριοποιηθεί. Δεν είναι η αυθεντία του Θεού και η θρησκεία αίτιο και αιτιατό, καταλύτες για οποιαδήποτε έκφανση της ζωής.
Ο θεοκρατισμός έδωσε τα σκήπτρα στο ντετερμινισμό, ο άνθρωπος ξαφνικά έγινε κύριος της μοίρας του, μέρος του γενικότερου συστήματος και όχι κέντρο του. Από την Αναγέννηση οδηγούμαστε στα γραπτά των μεγάλων στοχαστών, με τα οποία το άτομο κατοχυρώνει την προσωπική του αξία και ελευθερία, και αυτά με τη σειρά τους οδηγούν σε όλες τις μεγάλες επαναστάσεις που κατέλυσαν το φεουδαρχικό και ολιγαρχικό ευρωπαϊκό κατεστημένο.
Από τη στιγμή που άρχισε να επωάζει μέσα του η συνείδηση της πνευματικής του δύναμης, ο άνθρωπος κατάλαβε πως η εσωτερική υπερβατική διεργασία κατά την οποία θα οδηγηθεί στην προσωπική του ολοκλήρωση θα είναι επίπονη και θα λαμβάνει μέρος για πολύ μεγάλη περίοδο. Στο μεταξύ, αφιερώθηκε στη βελτίωση της ζωής του, με το να μελετάει και να υποτάσσει τις δυνάμεις της φύσης προς όφελός του. Βλέπουμε σιγά σιγά την Ευρώπη να οδηγείται προς τη βιομηχανική επανάσταση. Κάπου εκεί όμως, η εξελικτική πορεία, μετρώντας μόλις κάποια χρόνια, εξασθενίζει. Η ανθρωπότητα είναι ακόμη πολύ αγκιστρωμένη στο θρησκευτικό ασκητισμό για να μπορέσει να δρέψει και να διαχειριστεί τους καρπούς της προσπάθειάς της. Από τα χίλια χρόνια σκοταδισμού έχει κληρονομήσει μέσα στους κόλπους της έναν άκρατο καλβινισμό, ο οποίος δείχνει να προσαρμόζεται πολύ ανώδυνα στη νέα εποχή. Το εξελικτικό όραμα αρχίζει και εκφυλίζεται σε ένα φανατικό υλισμό, κατά το οποίο ο άνθρωπος χάνει την αξία του μπροστά στο κέρδος. Στο έργο του Μαξ Βέμπερ (Η Προτεσταντική Ηθική και το Πνεύμα του Καπιταλισμού) αποκρυσταλλώνεται με μοναδικό τρόπο το πώς ο προτεσταντισμός και δη ο καλβινισμός αποτελεί τη βάση του ακραιφνούς καπιταλισμού, καθιστώντας θεάρεστο τον υλικό οπορτουνισμό.
Η μανία του ανθρώπου να ξεσκίζει τις σάρκες του ήταν το κύριο χαρακτηριστικό του. Ο Νίτσε είναι ο πρώτος που σκιαγραφεί το πόσο αιματηρή και βάρβαρη είναι η βάση της ηθικής, όπως έχουμε καταλήξει να τη δεχόμαστε ως δεδομένη (Γενεαλογία της Ηθικής). Δεν εξομαλύνθηκε ούτε με τις αδικαιολόγητες και θεόσταλτες επιταγές της θρησκείας, ούτε με τη βελτίωση του βιοτικού του επιπέδου. Εν αντιθέσει, η τεχνολογική πρόοδος αρχίζει και εξοπλίζει σε νέο επίπεδο τη θέληση της ανθρωπότητας να επιβάλλεται με τη βία. Η ηθική και πνευματική αναστάτωση, από το κενό που άφησε η απομυθοποίηση της θρησκείας στα σπλάχνα της κοινωνίας, αποκτήνωσε ακόμη περισσότερο το έμφυτο ζώο που κατοικεί στο βάθος της ανθρώπινης ψυχολογίας. Έτσι, στο μεταίχμιο αυτό, η αντικατάσταση της θρησκείας με τη νέα ορθολογιστική θεώρηση του κόσμου οδήγησε στην εξερεύνηση του πλανήτη, αλλά το ηθικολογικό κενό που άφησε η απόρριψή της κατέληξε και στις σφαγές που υπέστησαν οι αυτόχθονες κάτω από το βάρος της επεκτατικής πολιτικής των Ευρωπαίων. Ο άνθρωπος είναι πλέον και ασυγκράτητος εκτός από εξαγριωμένος, εφόσον ούτε θεοί ούτε δαίμονες μπορούν να περιορίσουν τη μανία του να επιβάλλεται.
Η αποικιοκρατία θα κρατήσει χρόνια, στο μεταξύ ο δυτικός πολιτισμός καταλαβαίνει σιγά σιγά πως ακόμη και οι νέοι κόσμοι δεν μπορούν να τον χορτάσουν. Ξενικά να κανιβαλίζει τον εαυτό του. Η δυτική κοινωνία, βέβαια, στρέφεται όλο και πιο ουσιαστικά στην καταδίκη αυτής της θηριωδίας που επιβάλλει στον υπόλοιπο πλανήτη. Το άτομο κοινωνιολογικά και ηθικά παγιώνει την αξία και την ελευθερία του ως μονάδα. Ωστόσο, η εξέλιξη αυτή κινείται με πολύ βραδείς ρυθμούς και μένει στη θεωρία. Ο κόσμος, και κυρίως ο δυτικός, έπρεπε να ωριμάσει μέσα από τις θηριωδίες δύο παγκοσμίων πολέμων για να συνειδητοποιήσει το πόσο ικανός είναι να καταβροχθίσει τις σάρκες του. Εξαντλημένος από τη βία, αποφάσισε με τη βοήθεια κοινών θεσμών και δομών να κρατήσει αλυσοδεμένο το θεριό που ζει μέσα του. Μια νέα ουσιώδης παράμετρος προστίθεται στο ηθικό ισοζύγιο και στο δίλημμα του ανθρώπου για το πού πρέπει να σταματήσει: οι πυρηνικοί εξοπλισμοί. Η αυξανόμενη πολεμική τεχνογνωσία βάζει αναγκαστικούς φραγμούς στην ακόρεστη μανία για εξουσία και βία. Η φύση δεν γνωρίζει από ηθική. Θα επιβάλει την ισορροπία, όσο και αν κοστίσει. Ο άνθρωπος δεν μπορεί πλέον να στοιχηματίζει με την προοπτική μιας γενικευμένης σύγκρουσης, διότι το πυρηνικό ολοκαύτωμα θα αφανίσει ό,τι στέκεται ζωντανό.
Όμως, το βίαιο αγρίμι που λέγεται άνθρωπος δεν εναρμονίζει την ηθική του ταυτότητα με τα όρια που του υπαγορεύει το οπλοστάσιο που ο ίδιος έχτισε. Προσπαθεί να βρει νέο τρόπο για να εκτονωθεί. Είναι τώρα που ο ανελέητος καπιταλισμός του δίνει τα μέσα για να μπορεί να επιβάλλεται στους άλλους. Αφοσιώνεται στη μελέτη και συστηματικοποίηση του πώς να χρησιμοποιεί το κέρδος όχι ως φυσικό επακόλουθο συνετούς πολιτικής, μα ως αυτοσκοπό για την κυριαρχία του.
Η θρησκεία είναι ανίκανη, έρμαιο των αναρίθμητων αντιφάσεων και της οπισθοδρομικής της νοοτροπίας. Ο μιλιταρισμός έχει αποδυναμωθεί, εφόσον οι λύσεις που προσφέρει οδηγούν κλιμακωτά στον πυρηνικό όλεθρο. Ο άνθρωπος επαναπαύτηκε τώρα στο σύστημα του καπιταλισμού για να εκτονώνει την πολεμοχαρή φύση του, εφόσον πλέον σκοπός του είναι ένα εκφυλισμένο κατάλοιπο αυτού που οραματίστηκε κατά την πνευματική του αφύπνιση του 15ου αιώνα. Πλέον, θέλει να κάνει καλύτερη τη ζωή του εις βάρος των άλλων. Και πάλι, όμως, και αυτή η περίοδος κλείνει τον κύκλο της: η νέα στυγνή τραπεζική εξουσία βαίνει προς την εκρίζωση όλων των αξιών που θεμελιώθηκαν με αίμα κατά τη διάρκεια της Ιστορίας. Κάποια στιγμή, θα αδυνατεί να τροφοδοτηθεί άλλο και δεν θα μπορεί να επιτελεί το σκοπό για τον οποίον χτίστηκε. Τότε είναι που μια νέα αλλαγή θα τη σαρώσει.
Όλα τα παραπάνω μας δείχνουν ένα και μόνο σημείο, το οποίο φαίνεται αυτονόητο: ο άνθρωπος δεν μπόρεσε ακόμη να μάθει να συντονίζει ηθική και εξέλιξη. Γιατί ως εξέλιξη νοεί μόνο την τεχνολογική πρόοδο. Δεν είναι κοινωνιολογική. Δεν αναβαθμίζει μα καταλύει όλους τους κοινωνικούς ιστούς, προκειμένου να επωφεληθεί. Δεν είναι βιολογική ή περιβαλλοντική. Κατασπαράσσει το περιβάλλον γύρω του, ώστε να επεκταθεί. Δεν είναι φιλοσοφική ή πνευματική. Δεν έχει δώσει απαντήσεις στις ερωτήσεις που έθεσε ουσιαστικά στον εαυτό του, όταν συνειδητοποίησε πως η θρησκεία είναι ένα φαύλο αυτοαναφερόμενο σύστημα για να παρηγορεί την ασημαντότητά του.
Αυτό που κάνει είναι να μετασχηματίζει κάθε φορά την παρακμή την οποία επιβάλλουν τα πρωτόγονα ένστικτά του. Η ηθική, όσο αόριστη έννοια και αν είναι, έχει καταντήσει σκιά του εαυτού της. Τώρα φτάσαμε στη στιγμή κατά την οποία πρέπει να ρωτήσουμε: υπάρχει σημείο «μηδέν», οπότε και θα βρεθούμε αντιμέτωποι με αυτά που αψηφήσαμε; Ποιος είναι ο οδηγός μας για να αποφύγουμε να βιώσουμε το ναδίρ;
Η επιστήμη φταίει, πιπιλάνε σαν καραμέλα. Εκείνη ευθύνεται για την υλική ευημερία καθώς και για την αυξημένη καταστροφική ικανότητα της τεχνολογίας. Φτάσαμε να ζούμε παραπάνω και με περισσότερα απ’όσα απαιτεί το βιολογικό μας ρολόι. Την επιστήμη, όμως, ποιος τη μεταχειρίστηκε επιλεκτικά, όπως και την ηθική; Ποιος έδωσε έμφαση στο να καταστρέφει, αντί να ανοικοδομεί και να επουλώνει; Η επιστήμη είναι ιδέα, και οι ιδέες δεν σκοτώνουν από μόνες τους. Είναι η πιο αγνή, η πιο καθαρή, η πιο αντικειμενική και η πιο αποστράπτουσα αλήθεια που έχουμε μαζί μας έως τώρα. Το μόνο εργαλείο με το οποίο μπορούμε να αποφασίσουμε για κάτι, να γνωρίσουμε αυτό που δεν γνωρίζουμε, να είμαστε αντικειμενικοί και όχι προσκολλημένοι σε αυτό που μας ευνοεί. Δεν αρέσει τις αυθεντίες και τις υπερβολές και αξιολογεί ξανά και ξανά αυτά που παράγει. Η ίδια έθεσε στον εαυτό της το ιερό χρέος να ακρωτηριάζει από το σώμα της ό,τι αποδεικνύεται λάθος και να το αναγεννάει στη σωστή του μορφή.
Για να τη συλλάβουμε και να την τοποθετήσουμε στο κέντρο της ύπαρξής μας, περάσαμε από αίμα και σίδερο. Δίχως αυτήν ο άνθρωπος παραμένει ένα φοβισμένο, ανίσχυρο και εξαγριωμένο ζώο που εκτονώνει την ανασφάλειά του με το να κανιβαλίζει το σώμα του. Αποπροσανατολίζεται από την πορεία του και φαντάζει σαν τον Κολόμβο, που όπως είπε ο Τσώρτσιλ, όταν ξεκίνησε δεν ήξερε πού πήγαινε και όταν έφτασε δεν ήξερε πού βρισκόταν. Είναι πολύ λεπτός ο διαχωρισμός μεταξύ ιδιοφυίας και σχιζοφρένειας. Με τον ίδιο τρόπο ακροβατεί και η επιστήμη μεταξύ της καταστροφής και της εξέλιξης. Ένας πύραυλος είναι το ίδιο ικανός ως διηπειρωτικός βαλλιστικός εξοπλισμός να εξαφανίσει τα πάντα σε ακτίνα χιλιομέτρων, και το ίδιο ικανός να μεταφέρει τον άνθρωπο στα άστρα. (Για το πώς ο πύραυλος δεν ήξερε και δεν ξέρει αν είναι όπλο ή εργαλείο της επιστήμης, δες εδώ κι εδώ.)
Η επιστήμη γεννήθηκε για να εξηγεί και να προσφέρει λύσεις. Είναι η λαμπρή επίστεψη του πολιτισμένου πνεύματος του ανθρώπου. Ο επιστήμονας είναι αυτός που εξηγεί, πονάει και γιατρεύει το περιβάλλον στο οποίο ζει. Το νόημά του δεν είναι να βρίσκεται κλεισμένος σε έναν δωμάτιο μόνος του, αναζητώντας μηχανιστικά απαντήσεις. Δεν απομονώνεται, μα βυθίζεται και αλληλεπιδρά με τον κόσμο και την αβεβαιότητα που τον κυβερνάει. Και παρόλο που στο μυαλό μας έχουμε το παρηκμασμένο και εκφυλισμένο πρότυπο του παράφρονα στο εργαστήριο που μεταχειρίζεται κονδύλια για να κατασκευάσει τη νέα πυρηνική κεφαλή, ξέρουμε πως στην πραγματικότητα πρεσβεύει κάτι πολύ παραπάνω από αυτό. Προσφέρει τη γνώση του και τις συμβουλές του ως φάρος προσανατολισμού. Από αυτή την άποψη, αυτοί που εκπροσωπούν την επιστήμη, είναι οι καθοδηγητές της ανθρωπότητας δίχως μανίες, μικροπρέπειες και προκαταλήψεις, σαν μια άλλη ομάδα φιλοσόφων στη διακυβέρνηση της Πολιτείας του Πλάτωνα. Εντοπίζουν τα προβλήματα στην ουσία και ακονίζουν με τη σοφία τους την επιθυμία του ανθρώπου να επιβιώσει και να εξελιχθεί, επαναπροσδιορίζουν τη θέση μας και προειδοποιούν για τον ηθικό εκτραχηλισμό που τολμά να κρύβεται μέσα στην ανθρώπινη ψυχολογία.
Είναι ο Χόκινγκ ο οποίος, ως σύμβολο για τον αγώνα και τη δύναμη του χαρακτήρα του, αντιδρά και παίρνει θέση δημόσια για την κρίση ιδεών που θρυμματίζει χρόνια τώρα τα ιδανικά του δυτικού πολιτισμού.
Είναι ο Τέσλα, ο οποίος δεν επωφελήθηκε στο ελάχιστο από αυτά που κατασκεύασε και οραματίστηκε έναν κόσμο που θα είναι υπερκαλυμμένος από ανεξάντλητη και υγιή ενέργεια.
Είναι ο Άινστάιν που πληροφορεί το δυτικό κόσμο για τον κίνδυνο του πυρηνικού ολοκαυτώματος.
Τα παραδείγματα θα μπορούσαν να είναι αναρίθμητα.
(Πολλοί θα αντιδράσουν για την αμφιλεγόμενη συμβολή του Άινστάιν ως προς την πυρηνική φυσική. Ωστόσο, ακόμα και από τη χειρότερη σκοπιά, η θεωρία του έδωσε σάρκα και οστά σε μια μεμονωμένη θηριωδία προκειμένου να σταματήσει η παγκόσμια γενοκτονία στην οποία θα οδηγούσε την ανθρωπότητα ο ναζισμός.)
Μέχρι σήμερα, η επιστήμη ήταν και θα είναι η μοναδική άξια σύντροφός μας στην αγωνία να επιβιώσουμε μέσα στο σκοτάδι. Έκανε την εμφάνισή της δειλά δειλά στο προσκήνιο, φοβισμένη για τις δυνατότητές της και τρεμάμενη στην κρίση που η ίδια επέβαλε στον εαυτό της. Την αρνηθήκαμε, την αμφισβητήσαμε, τη συκοφαντήσαμε, μα όσο προχωράει δυναμώνει και δίνει σε μας και σε εκείνη κίνητρο να αναμορφώνεται και να εξελίσσεται όλο και πιο σταθερά. Και εν μέρει, η κρίση μας σήμερα υπάρχει γιατί, ενώ αποδομήσαμε όλες τις αξίες που φρέναραν τα ένστικτά μας, «καλές» ή «κακές», προχωρήσαμε στην αντικατάστασή τους με μια στείρα, τεχνολογική εφαρμογή των επιστημών, η οποία δεν οδηγεί πουθενά γιατί είναι σαν ένα επιχρυσωμένο μα άδειο δοχείο. Αθετήσαμε το κεντρικό της περιεχόμενο. Να μαθαίνουμε από τα λάθη.
Η επιστήμη μας έκανε θεούς, πριν να γίνουμε άξιοι να είμαστε άνθρωποι ( Jean Rostand )
(Ενδεικτικά για τις απόψεις του Χόκινγκ:
https://www.theguardian.com/commentisfree/2016/dec/01/stephen-hawking-dangerous-time-planet-inequality
http://www.news.gr/kosmos/episthmonikes-anakalypseis/article/290450/stiven-hokingk-tha-hreiastoyme-enan-allo-planhth.html )
