Ο αναρχικός τραπεζίτης. Μπορεί να έχει κάποιος ταυτόχρονα και τις δύο ιδιότητες; Λογικά και αυθόρμητα η απάντηση θα ήταν αρνητική. Θα έμοιαζε οξύμωρο, εφόσον κοινωνικά, πολιτικά και ιδεολογικά δε συνδέει τίποτα τις δύο ιδιότητες. Αυτό είναι το ερώτημα που τίθεται στο – μάλλον γνωστότερο – έργο του Πορτογάλου ποιητή, συγγραφέα και δοκιμιογράφου Φερνάντο Πεσσόα. Ωστόσο, ο ήρωας του βιβλίου του Πεσσόα απαντάει εξαρχής καταφατικά στο παραπάνω ερώτημα, γεγονός που εκπλήσσει το συνομιλητή του. Για να λύσει την απορία του συνδαιτυμόνα του, ο τραπεζίτης εξηγεί, με επιχειρήματα και συλλογισμούς που εδράζονται στη λογική, πώς αυτός ο συνδυασμός δεν είναι στην πραγματικότητα καθόλου παράλογος.
Ο αναρχικός τραπεζίτης προσπαθεί να δώσει στο συνομιλητή του (το διήγημα είναι ένας διάλογος) να καταλάβει πώς κατέληξε στον αναρχισμό, από ποια στάδια πέρασε, ποιες αμφιβολίες είχε και, τελικά, πώς οι δύο ιδιότητες συνδυάζονται αρμονικά.
Το έργο αυτό του Πεσσόα στην ουσία αποτελείται από τέσσερα, μικρά διηγήματα που το πρώτο εξ αυτών, ο αναρχικός τραπεζίτης, έδωσε το όνομα του στο έργο συνολικά. Στα υπόλοιπα τρία, διαβάζουμε πάλι για παράδοξες ιστορίες και περιπέτειες με τις οποίες ο συγγραφέας προσπαθεί να εξηγήσει και να ερμηνεύσει αυτό που σε πρώτη ματιά φαίνεται παράλογο. Ο πρόεδρος μίας γαστρονομικής ένωσης, που αναζητεί αυθεντικές συνταγές, οργανώνει ένα μακάβριο γεύμα. Ένας οξυδερκής γιατρός που βρίσκει τον ένοχο ενός εγκλήματος χάρη σε μία έρευνα. Ένα σημαντικό γράμμα που χάνεται μυστηριωδώς. Σε όλες τις ιστορίες, ο αναγνώστης ανακαλύπτει πως τα περιστατικά δεν είναι παρά οι προφάσεις για να αποκαλυφθεί η σχετικότητα των πραγμάτων.
Ουσιαστικά, το έργο αυτό, που δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά το 1922, μοιάζει με σάτιρα, με παραβολή που σε κάποιους διαλόγους θυμίζει τους φιλοσοφικούς διαλόγους του Πλάτωνα και την επαγωγική μέθοδο του Σωκράτη για να φτάσει κάποιος σε ένα στέρεο συμπέρασμα.
Τα περισσότερα έργα του Πεσσόα έγιναν γνωστά μετά το θάνατο του, από τους μελετητές του οπότε το ταλέντο του αναγνωρίστηκε παγκόσμια. Ωστόσο, ο αναρχικός τραπεζίτης, ίσως λόγω της απορίας που προκαλεί ο τίτλος, αποτελεί το διασημότερο έργο του Πορτογάλου. Μία από τις πιο σημαντικές ιδιορρυθμίες του ήταν ότι υπέγραφε πολλά έργα του και με “ετερώνυμα”, όχι δηλαδή με το πραγματικό του όνομα. Επομένως, δημιουργούσε προσωπικότητες χωριστές και έγραφε υποδυόμενος κάθε φορά κάποιον άλλον. Χαρακτηρίστηκε πολυπρόσωπος και ίσως αυτός να είναι ο βασικότερος λόγος που ο Φερνάντο Πεσσόα θεωρείται από τους σπουδαίους ανανεωτές της παγκόσμιας λογοτεχνίας.
Το έργο αυτό διαβάζεται ευχάριστα. Άλλοτε σε κάνει να αναρωτηθείς και να φιλοσοφήσεις, άλλοτε σε μπερδεύει και μερικές φορές σε κάνει να χαμογελάσεις.
