«Πυραμίδα 67»: Η αλήθεια του Ελληνικού Εμφυλίου μέσα από τα μάτια του βετεράνου, Ρένου Αποστολίδη

Πυραμίδα 67
Πηγή εικόνας: scorpiafilla.blogspot.com

Αν και γράφτηκε κατά το δεύτερο μισό της δεκαετίας του 1940, όταν ο Ρένος Αποστολίδης υπηρετούσε στον Ελληνικό Στρατό ενάντια στους αντάρτες του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ, την περίοδο του Ελληνικού Εμφυλίου, η «Πυραμίδα 67» (1950), παρά το πολυτονικό σύστημα το οποίο ακολουθεί και φυσικά τον παλιομοδίτικο πια τρόπο ζωής που περιγράφει, διαθέτει μία φρεσκάδα που την κάνει να μοιάζει με ένα απολύτως σύγχρονο έργο. Ο Ρένος, πάντα αντιδραστικός και αντισυμβατικός, δεν επιλέγει να γράψει την ιστορία του Εμφυλίου από τη δική του οπτική γωνία, παίρνοντας έτσι το μέρος, είτε της μίας, είτε της άλλης παράταξης. Όπως, άλλωστε, δηλώνει αμέτρητες φορές και στο ίδιο το βιβλίο, ο ίδιος δεν ήταν υπέρ κανενός, αλλά αντίθετα αναθεμάτιζε αυτόν τον άσκοπο και καταστροφικό για όλους τους εμπλεκόμενους αγώνα. Σύμφωνα με τα λεγόμενα του ίδιου του Ρένου, η «Πυραμίδα 67» δεν είναι μυθιστορηματικό έργο· ούτε καν ανήκει στην κατηγορία της «λογοτεχνίας», με την παραδοσιακή έννοια του όρου. Είναι τα βιώματα του Ρένου Αποστολίδη κατά την περίοδο του τριετούς πολέμου (31 Μαρτίου 1946-30 Αυγούστου 1949), όπως ακριβώς μπόρεσε να τα εκφράσει σε πραγματικό χρόνο και αποτελεί τη γυμνή και χωρίς ιδιαίτερες περικοπές «αλήθεια» του Εμφυλίου. Η «Πυραμίδα 67» απαγορεύτηκε κάμποσες φορές και εκδιώχθηκε, τόσο από την Αριστερά, όσο και από τη Δεξιά, με τρανό παράδειγμα εκείνο του καθεστώτος της «Χούντας των Συνταγματαρχών», το οποίο, όταν ο Ρένος αποφάσισε να ανατυπώσει το πόνημά του για τον Εμφύλιο, τον «κυνήγησε» και αποκήρυξε το έργο του στον Τύπο και τα λοιπά ΜΜΕ. Διαχρονικό, όμως, όπως συνεχίζει να είναι, το έργο του Ρένου τυπώνεται σε νέες εκδόσεις μέχρι και σήμερα, από τα παιδιά πια του συγγραφέα, Ήρκο και Στάντη Αποστολίδη, και συνεχίζει να έχει μεγάλη απήχηση στο κοινό, ύστερα από 70 ολόκληρα χρόνια.

Πυραμίδα 67
Εξώφυλλο από τη 14η έκδοση της «Πυραμίδας 67» (2020), από τον εκδοτικό Τα Νέα Ελληνικά. Πηγή εικόνας: www.protoporia.gr

Ο Ρένος, γιός του Ηρακλή Αποστολίδη, που υπήρξε επίσης δημοσιογράφος και αρχισυντάκτης της «Εγκυκλοπαίδειας του Πυρσού» και ιδρυτής της «Ανθολογίας της Νεοελληνικής Γραμματείας», γεννήθηκε το 1924 στην Αθήνα. Η Κατοχή της Ελλάδας από τους Ναζί υπήρξε μία από τις πρώτες αναμνήσεις του, ενώ αμέσως μετά την ανεπίσημη λήξη του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, το Δεκέμβριο του 1944, εκείνος και η οικογένειά του γλύτωσαν από τύχη από τις εκκαθαρίσεις των αριστερών, αφού αρνήθηκαν να εγκαταλείψουν το σπίτι τους, τη «μπλε πολυκατοικία» στα Εξάρχεια. Εκείνη δε, ήταν περίπου και η εποχή που ο Ρένος στρατεύτηκε αναγκαστικά για τις ανάγκες του Εμφυλίου. Μορφωμένος, όπως ήταν (σπούδαζε στο τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών) και από οικογένεια ανθρώπων των γραμμάτων, ο Ρένος είχε ορκιστεί να μη ρίξει ούτε μία σφαίρα σε συνάνθρωπό του και να καταγράψει στιγμή προς στιγμή την εμπειρία του στα βουνά της Ηπείρου και τις αποστολές στη Ρούμελη και την Πελοπόννησο. Παρότι έχουν εκδοθεί πάνω από 20 βιβλία διηγημάτων, δοκιμίων και κριτικής του, η «Πυραμίδα 67» παραμένει το συγκλονιστικότερο έργο του. Ο σκηνοθέτης της ταινίας, «Ρεμπέτικο» (1983), Κώστας Φέρρης, γύρισε, σε συνεργασία με τον ίδιο τον Ρένο, το ντοκιμαντέρ «Ο Εμφύλιος μέσα μας» (1995), το οποίο μιλάει για την «Πυραμίδα» και επισκέπτεται ξανά τις τοποθεσίες που περιγράφονται στο βιβλίο.

Διαβάστε επίσης  «Η Τριλογία της Κοπεγχάγης» της Τόβε Ντιτλέουσεν: Η Δανή συγγραφέας αφηγείται την συγκλονιστική ιστορία της
Πυραμίδα 67
Στιγμιότυπο από το 13ο επεισόδιο του ντοκιμαντέρ, «Ο Εμφύλιος μέσα μας» (1995), σε σκηνοθεσία Κώστα Φέρρη. Πηγή εικόνας: www.youtube.com

Όποιος έχει υπηρετήσει στον Ελληνικό Στρατό μπορεί να κατανοήσει αυτά τα οποία γράφει ο Ρένος Αποστολίδης στο αυτοβιογραφικό του αυτό έργο. Αν και έχει περάσει παραπάνω από μισός αιώνας από όταν γράφτηκε, η «Πυραμίδα 67» αποτυπώνει τις σχέσεις μεταξύ προϊστάμενων και υφιστάμενων στην ιεραρχία του στρατού, τις έριδες μεταξύ των στρατιωτικών, τον εξοπλισμό και το ρουχισμό του Έλληνα στρατιώτη, αλλά και την ελληνική εξοχή κατά τη διάρκεια των τεσσάρων εποχών του χρόνου, όλα πράγματα τα οποία παραμένουν απαράλλαχτα, είτε το βιβλίο είχε γραφτεί το 1950, είτε μόλις εχθές. Πολέμιος, όπως υπήρξε του «κατεστημένου» (είναι, άλλωστε, μία λέξη που καθιέρωσε ο ίδιος), ο Ρένος κατηγόρησε ανοιχτά και τη Δεξιά και την Αριστερά, ενώ στόχος της κριτικής του υπήρξε ιδιαίτερα η λογοτεχνική γενιά του ’30, την οποία έβρισκε ηθικά και πνευματικά ανεπαρκή. Η κριτική του αυτή μπορεί, με ελάχιστες τροποποιήσεις, να σταθεί απέναντι σε νοοτροπίες και τάσεις που συνεχίζουν να ισχύουν στις μέρες μας.

«Κουβαλώντας πτώματα στο Χάνι Κοχλιούς (Αύγουστος ’48)». Πηγή εικόνας: www.facebook.com

Εκείνο που συγκλονίζει στη διήγηση της «Πυραμίδας 67», πέρα από τον αριθμό των θυμάτων, το ξαφνικό μιας αιματηρής σύγκρουσης και τις κακουχίες χάρη στις καιρικές συνθήκες και την έλλειψη τροφίμων και ιατρικής περίθαλψης, είναι πως ο Ρένος δεν είναι σε καμία περίπτωση «ήρωας». Με τα γυαλιά και το λιπόσαρκο σώμα του, που συχνά τον βάζουν σε μπελάδες, αλλά και το αθηναϊκό του ταπεραμέντο, που προκαλεί την απέχθεια των επαρχιωτών συναδέλφων του, ο Ρένος είναι ένας κοινός θνητός που άθελά του έχει βρεθεί σε ιδιαίτερα σκληρές και αντίξοες συνθήκες. Η επιλογή του να πολεμήσει με τη μία, αντί για την άλλη παράταξη, μόνο συνειδητή και πολιτικά ώριμη απόφαση εκ μέρους του δεν είναι, ενώ με τον τρόπο που περιγράφει τα γεγονότα, μοιάζει, ουσιαστικά, να έχει μικρή σημασία. Από την άλλη πλευρά, η μόρφωσή του δεν του επιτρέπει να είναι ιδιαίτερα αισιόδοξος για το μέλλον, μιας και το «στένεμα» αυτό των ατομικών και συλλογικών ελευθεριών, μόνο μία μακροχρόνια δυστυχία μπορεί να επιφέρει. Η τυφλή πίστη στη μεγαλοσύνη του Θεού δε, μοιάζει να μην έχει θέση στην κοσμοθεωρία του συγγραφέα και έτσι ακόμη και αυτή η παρηγοριά απουσιάζει. Τα μόνα πράγματα που τον κάνουν να συνεχίζει, παρά τις υπεράνθρωπες δυσκολίες, είναι η αγάπη για τους κοντινούς του ανθρώπους και το πείσμα του να μην πεθάνει τόσα χιλιόμετρα μακριά από το σπίτι του, ανάμεσα σε εκατοντάδες άλλους ανώνυμους στρατιώτες, που είτε πάτησαν μια νάρκη, είτε δολοφονήθηκαν από έναν συμπατριώτη τους.

Διαβάστε επίσης  «Mansfield 66/67»: Όταν η Τζέιν Μάνσφιλντ συνάντησε τον Άντον ΛαΒέι
Advertising

Advertisements
Ad 14
Πυραμίδα 67
Ο Ρένος Αποστολίδης στο γραφείο του, μαζί με τον Κώστα Φέρρη. Πηγή εικόνας: www.youtube.com

Η αφήγηση του Ρένου είναι συχνά ποιητική, μα κατά βάση χαώδης. Λίγο απέχει από την λογοτεχνική υφή του μυθιστορήματος, «Οι γυμνοί και οι νεκροί» (1948), του Νόρμαν Μέιλερ, ή του «Ουδέν νεώτερον από το Δυτικό Μέτωπο» (1928), του Έριχ Μαρία Ρεμάρκ, πράγμα που δείχνει πως αυτή θα πρέπει να ήταν και η γενικότερη αίσθηση που άφησε στους μετέχοντες σε αυτόν ο «πόλεμος». Εκείνα που συμπίπτουν μεταξύ της «Πυραμίδας» και άλλων μαρτυριών από πολέμους, είναι η παράλογη σκληρότητα από πλευράς των προϊστάμενων (ένας σαδιστής ανθυπολοχαγός βασανίζει ένα παγιδευμένο ποντίκι με καυτό νερό), η ωμότητα των συγκρούσεων (ένας επιλοχίας χάνει από τη μία στιγμή στην άλλη το πόδι του σε μία έκρηξη και από ορκισμένος εχθρός του πρωταγωνιστή, καταλήγει να φωνάζει απεγνωσμένα το όνομά του) και η τρέλα, όταν το στράτευμα βρίσκεται σε ακραίες καταστάσεις για πολύ καιρό (οι στρατιώτες ρίχνουν πυρά και χειροβομβίδες, μόνο και μόνο για να ακούνε κάποιο θόρυβο, στην παγωμένη κορυφή του Μάνκοβετς, όπου η θερμοκρασία έχει φτάσει τους μείων 24 βαθμούς Κελσίου). Ο μυστηριώδης τίτλος του έργου, «Πυραμίδα 67», προέρχεται από μία εμπειρία του Ρένου στα σύνορα με την Αλβανία, όπου εκείνος και οι συνάδελφοί του έκαιγαν καλύβες και ανάμεσά τους βρήκαν μία κολόνα, με το νούμερο 67 χαραγμένο πάνω της, η οποία χαράχτηκε για πάντα στο μυαλό του συγγραφέα. Όσο παράξενο και να μοιάζει, ο τίτλος αυτός περιγράφει θαυμάσια το βιβλίο, που δεν είναι τίποτε άλλο, παρά οι εντυπώσεις του Ρένου από τον Εμφύλιο, καταγεγραμμένες σε παραπάνω από 5.000 σελίδες συρμάτινων μπλοκ σημειώσεων, που είχε πάντα μαζί του και έστελνε κρυφά στο σπίτι του κάθε τόσο με το ταχυδρομείο.

Πυραμίδα 67
Κάρτα μέλους Ένωσης Συντακτών Ημερησίων Εφημερίδων Αθηνών (ΕΣΗΕΑ) του Ρένου Αποστολίδη. Πηγή εικόνας: www.vivliothikiesiea.gr

Όπως έχει χαρακτηριστεί, η «Πυραμίδα 67» είναι με ένα ιδιαίτερο τρόπο ένα «μεταφυσικό» βιβλίο. Πέρα από τις φιλοσοφικές και λογοτεχνικές προεκτάσεις που ο Ρένος αναπόφευκτα δίνει στις εμπειρίες του, από το Γράμμο μέχρι το Brak Tabur και από την Άρτα μέχρι το απειλητικό Μάνκοβετς, το βιβλίο αυτό αποτελεί την καταγραφή ενός ταξιδιού μιας ψυχής, από την Κόλαση στο Καθαρτήριο και από εκεί στον Παράδεισο. Αν και όχι σαφώς αλληγορικό, το αυτοβιογραφικό αυτό έργο είναι τόσο εσωτερικό, όσο είναι και ντοκουμέντο από μια συγκεκριμένη εποχή και συγκεκριμένες τοποθεσίες. Έτσι, λοιπόν, παρά την εμμονή του Ρένου με τους χάρτες (τους οποίους συνέλεγε μανιωδώς και σχεδίαζε επάνω τους την πορεία που έκανε το στράτευμα), η «Πυραμίδα 67» είναι ταυτόχρονα ένα φιλοσοφικό κείμενο, που θα μπορούσε να έχει ως βάση μία φανταστική πλοκή. Η προσήλωσή του στα τοπωνύμια και τα ονόματα των επιχειρήσεων κάνει την αφήγηση ακόμη πιο ενδιαφέρουσα.

Διαβάστε επίσης  Netflix: 5 ντοκιμαντέρ που δεν πρέπει να χάσεις
Οι γιοί του Ρένου, Ήρκος και Στάντης Αποστολίδης. Πηγή εικόνας: www.lifo.gr

Με την πιο πρόσφατη επανέκδοση να έχει κυκλοφορήσει το 2020 από τον εκδοτικό οίκο, Τα Νέα Ελληνικά, η «Πυραμίδα 67» δεν έχει σταματήσει να τυπώνεται, κόντρα στο σαμποτάζ των κυβερνήσεων, από το 1950 μέχρι σήμερα, για διάφορους πολιτικούς λόγος. Ο Ρένος Αποστολίδης, όντας για πολλά χρόνια κάτοικος της μέχρι πρότινος «στρατιωτικής» γειτονιάς του Παπάγου, δεν μπόρεσε ποτέ να ξεχάσει τις εμπειρίες του από τον πόλεμο. Γράφοντας αμέτρητα άρθρα σε έντυπα, όπως: Γράμματα, Φοιτητική Φωνή, Κύκλος, Κοχλίας, Νέα Εστία, Νέες Εικόνες, Έθνος, Εθνικός Κήρυκας, Εποπτεία, Ελευθερία, Εικόνες, Γνώσεις, κ.α., και κάνοντας εμφανίσεις στην τηλεόραση και το ραδιόφωνο μέχρι και λίγο πριν πεθάνει σε ηλικία 80 χρονών, το 2004, ο Ρένος υπήρξε σημαντικός άνθρωπος του πνεύματος, με στιβαρό λόγο ενάντια στα κακώς κείμενα κάθε εποχής και προσώπου της δημοσιότητας, κυρίως από τον χώρο της πολιτικής, με ανέντιμη ή άδικη συμπεριφορά. Ο Εμφύλιος και τα ζωντανά μέχρι τις μέρες μας υπολείμματα αυτού, ήταν το πρίσμα μέσα από το οποίο ο Ρένος είδε πρώτα το καθεστώς της δικτατορίας και το γενικότερο κλίμα καταπίεσης κατά τη δεκαετία του 1960, και ύστερα την περίοδο της Μεταπολίτευσης με τα σκάνδαλα (όπως, για παράδειγμα, το σκάνδαλο Κοσκωτά) και τις λάθος επιλογές, που οδήγησαν στην οικονομική κρίση (υπέρογκος δανεισμός από την Ε.Ε., χωρίς σαφές σχέδιο για την εξόφληση του χρέους). Όλο το έργο του Ρένου Αποστολίδη και ειδικά η διαχρονική «Πυραμίδα», ήταν και θα είναι απαραίτητο ανάγνωσμα για κάθε Έλληνα που θέλει να κατανοήσει το σημερινό status quo μέσα από τη νεώτερη ιστορία, που δυστυχώς το εκπαιδευτικό μας σύστημα αποφεύγει να διδάξει στους νέους και να εξετάσει σε βάθος και με ειλικρίνεια.

Ο Ρένος Αποστολίδης μιλάει για την «Πυραμίδα 67» με τον Αντώνη Καρκαγιάννη:

Advertising

Ο Γιώργος Δήμος γεννήθηκε το 1993 στην Αθήνα. Σπούδασε Δημιουργική Γραφή και Φιλοσοφία στο Pratt Institute, στο Μπρούκλιν της Νέας Υόρκης, όπου και έζησε για 8 χρόνια. Το 2019 επέστρεψε στην Ελλάδα και από τότε εκδίδει συστηματικά άρθρα σε περιοδικά, κυρίως σχετικά με τον κινηματογράφο, τη λογοτεχνία και τη φωτογραφία. Είναι μέλος της Ένωσης Ευρωπαίων Δημοσιογράφων για την Ανεξαρτησία και τη Διαφάνεια των ΜΜΕ.

Αρθρα απο την ιδια κατηγορια

Αγίου Βαλεντίνου: 4+1 ξεχωριστές προτάσεις

Η γιορτή των ερωτευμένων ήρθε και μας βρίσκει να αναζητάμε

Η ιστορία της βιομηχανίας στη Θεσσαλονίκη

Η ιστορία της βιομηχανίας στη Θεσσαλονίκη είναι μια περίοδος ανάπτυξης