Ο Χοσέ Καρρέρας είναι ένας από τους κορυφαίους τενόρους του 20ου αιώνα, με καταγωγή από την Καταλονία της Ισπανίας. Με την γλυκεία και ζεστή φωνή του και το καλό του παρουσιαστικό έχει μαγέψει το κοινό. Είναι ιδιαίτερα γνωστός για τις ερμηνείες του στις όπερες του Βέρντι και του Πουτσίνι. Στο ευρύ κοινό έγινε γνωστός ως ένας από τους «Τρεις Τενόρους», μαζί με τον Λουτσιάνο Παβαρότι και τον Πλάθιντο Ντομίνγκο, και βοήθησε στην διεύρυνση του ακροατηρίου της όπερας. Το 1987 νόσησε από λευχαιμία αλλά κατάφερε να αναρρώσει πλήρως και να συνεχίσει την σπουδαία καριέρα του. Το 2019 αποφάσισε να εγκαταλείψει το λυρικό τραγούδι κι έκανε μια παγκόσμια περιοδεία για να αποχαιρετήσει το κοινό του.
Τα παιδικά χρόνια και η σχέση με την μουσική
Ο Χοσέ Καρρέρας ή Ζοζέπ Μαρία Καρρέρας ι Κολ, όπως είναι ολόκληρο το όνομά του, γεννήθηκε στις 5 Δεκεμβρίου 1946 σε μια περιοχή της εργατικής τάξης στη Βαρκελώνη, το Sants. Ήταν ο μικρότερος από τα τρία παιδιά του τροχονόμου Josep Carreras i Soler και της κομμώτριας Antònia Coll i Saigi. Το 1951, όλη η οικογένεια Καρρέρας μετανάστευσε στην Αργεντινή σε αναζήτηση μιας καλύτερης ζωής. Τα πράγματα όμως δεν πήγαν όπως τα ήθελαν και σε ένα χρόνο επέστρεψαν στο Sants, όπου ο μικρός Χοσέ πέρασε τα παιδικά και εφηβικά του χρόνια.
Ο Χοσέ Καρρέρας μικρός έπαιζε μπάσκετ. Από νωρίς όμως έδειξε το ενδιαφέρον του και το ταλέντο του για την μουσική και ειδικότερα για το τραγούδι. Στην οικογένεια του όλοι αγαπούσαν την μουσική αλλά κανένας δεν φαινόταν να έχει το ταλέντο του μικρού. Στο σπίτι του συχνά έστηνε αυτοσχέδιες παραστάσεις όπερας και ερμήνευε τραγούδια από γνωστές ταινίες. Συχνά τραγουδούσε και στο κομμωτήριο της μητέρας του για να βγάζει το χαρτζιλίκι του. Η αγάπη του αυτή για την μουσική και το τραγούδι αναπτύχθηκε έντονα από τα 6 του χρόνια, όταν είδε το Mario Lanza στο «The Great Caruso». Οι γονείς του, μετά από προτροπή του παππού του Salvador Coll, έναν ερασιτέχνη βαρύτονο με τον οποίο ο μικρός Χοσέ συχνά τραγουδούσε παρέα, άρχισαν να αποταμιεύουν χρήματα για να ξεκινήσει ο γιος τους μαθήματα μουσικής στο Δημοτικό Ωδείο της Βαρκελώνης.
Σε ηλικία 7 ετών ο νεαρός Χοσέ γράφτηκε στο Δημοτικό Ωδείο της Βαρκελώνης και στα 8 του έδωσε την πρώτη του παράσταση στο Εθνικό Ισπανικό Ραδιόφωνο, τον Δεκέμβριο του 1954, τραγουδώντας την άρια «La donna è mobile». Στο πιάνο τον συνόδευε η Magda Prunera. Το ντεμπούτο του στην σκηνή ο Χοσέ Καρρέρας το έκανε σε ηλικία 11 ετών στο θέατρο της Βαρκελώνης Λισέου. Ερμήνευσε τον ρόλο του Τρουχαμάν στην μονόπρακτη όπερα του Μανουέλ ντε Φάλια «Το θεατράκι του μαστρο-Πέτρου».
Σε όλη του την εφηβεία, συνέχιζε να σπουδάζει μουσική, συνεχίζοντας στο Conservatori Superior de Musica del Licieu και κάνοντας ιδιαίτερα μαθήματα φωνητικής αρχικά με τον Franscisco Puig και στην συνέχεια με τον Juan Ruax, τον οποίο και θεωρεί τον καλλιτεχνικό του πατέρα. Η οικογένεια του όμως ήθελε ο γιος τους να σπουδάσει για να μπορέσει να ασχοληθεί αργότερα με κάποιο πιο σταθερό επάγγελμα. Έτσι, τελειώνοντας το σχολείο και παράλληλα με τις μουσικές σπουδές, ο Καρρέρας ξεκίνησε τις σπουδές του και στο Πανεπιστήμιο της Βαρκελώνης, στο τμήμα Χημείας, για να τις εγκατέλειψε όμως οριστικά 2 χρόνια αργότερα, έτσι ώστε να αφοσιωθεί αποκλειστικά στην μουσική και το τραγούδι.
Τα πρώτα βήματα της μουσικής καριέρας του Χοσέ Καρρέρας
Η επαγγελματική πορεία του Χοσέ Καρρέρας ξεκίνησε με τις παραστάσεις «Nabucco» και «Lucrezia Borgia» στο Gran Teatre del Liceu στην Βαρκελώνη.
Ο καθοριστικός όμως ρόλος για την μετέπειτα καριέρα του ήταν αυτός του Φλάβιο στην όπερα του Βιτσέντζο Μπελίνι «Νόρμα», που ερμήνευσε για πρώτη φορά τον Ιανουάριο του 1970 στη Βαρκελώνη. Ήταν ένας μικρός ρόλος, που όμως σημάδεψε τον Χοσέ Καρρέρας. Σε εκείνη την παράσταση, τον πρωταγωνιστικό ρόλο της Νόρμα ερμήνευε η σπουδαία σοπράνο Μονσεράτ Καμπαγιέ. Εκείνη μαζί με τον αδερφό της και μαέστρο Ραφαέλ Φρίμπεκ ντε Μπούργκος υπήρξαν οι μέντορες του Καρρέρας και τον βοήθησαν να ξεκινήσει την διεθνή του καριέρα.
Το 1971, ο Καρρέρας έκανε το ντεμπούτο του στο ιταλικό κοινό στην Πάρμα, ερμηνεύοντας τον ρόλο του Ροντόλφο στην όπερα του Πουτσίνι «Μποέμ». Το 1972, έκανε το ντεμπούτο του στην Αμερική στην New York City Opera στο ρόλο του Πίνκερτον στην «Μαντάμα Μπατερφλάι» του Πουτσίνι. Στην Μητροπολιτική Όπερα της Νέας Υόρκης εμφανίστηκε για πρώτη φορά το 1974 στην όπερα «Τόσκα» του Πουτσίνι, στον ρόλο του Καβαραντόσι.
Μέσα στην επόμενη δεκαετία ο Χοσέ Καρρέρας ερμήνευσε πολλούς ρόλους σε όπερες σε όλο τον κόσμο και ηχογράφησε επίσης πολλά έργα. Μερικοί από του σημαντικότερους ρόλους του ήταν ο Νεμορίνο στην όπερα «L΄Elisir d΄amore» του Ντονιτσέτι, ο Ροντόλφο στην όπερα «Μποέμ» του Πουτσίνι, ο Στιφέλιο και ο Don Carlo στις ομώνυμες όπερες του Βέρντι και ο Ρανταμές στην «Αΐντα» επίσης του Βέρντι.
Η σπουδαία πορεία του Χοσέ Καρρέρας
Η καριέρα του Χοσέ Καρρέρας περιλαμβάνει πάνω από 60 ρόλους σε όπερες παγκοσμίου φήμης, όπως εκείνες του Andrea Chenier, η «La bohème», η «Tosca», η «Carmen», η «L΄Elisir d΄amore» και άλλες. Μετά τη πρώτη του εμφάνιση, γρήγορα είχε ανοδική πορεία. Εμφανίστηκε στα πιο γνωστά φεστιβάλ και όπερες του κόσμου, μεταξύ των οποίων η Όπερα της Σκάλας του Μιλάνου το 1975 με το έργο «Un Ballo in Maschera», η Metropolitan Opera της Νέας Υόρκης το 1974 με την «Tosca», η Όπερας του Σαν Φρανσίσκο το 1973 με την «La bohème», η Staatsoper της Βιέννης το 1974 με τον «Rigoletto», η Royal Opera House του Λονδίνου το 1974 με την «La Traviata», η Όπερας του Μονάχου το 1974 με την «Tosca», η Lyric Opera του Σικάγο το 1976 με την «Un Ballo in Maschera» καθώς και στα φεστιβάλ του Σάλτσμπουργκ το 1976 με το «Don Carlo», του Aix en Provence το 1977 με το «Roberto Devereux», του Εδιμβούργου το 1982 με το «Requiem» του Βέρντι κα της Βερόνα το 1984 με την «Carmen».
Έχει, επίσης, συνεργαστεί και με διεθνώς καταξιωμένους μαέστρους, όπως οι Herbert von Karajan, Claudio Abbado, Riccardo Muti, Lorin Maazel, Riccardo Chailly, Colin Davis, Giuseppe Sinopoli, James Levine, Carlo Maria Giulini, Leonard Bernstein, Zubin Mehta αλλά και διάσημους σκηνοθέτες όπως οι Franco Zeffirelli, Jean Pierre Ponelle, Luigi Comencini και Harold Prince.
Ο ίδιος έχει εμφανιστεί στους πρωταγωνιστικούς ρόλους όπερας σε ταινίες για την τηλεόραση και τον κινηματογράφο, όπως οι «La Bohème», «Turandot», «Carmen» και άλλες. Έχουν ξεχωρίσει δύο από τις ταινίες του. Η πρώτη είναι το «Romanza Final», μια ταινία για την ζωή του Julian Gayarre, στην οποία ο Καρρέρας ερμηνεύει τον πρωταγωνιστικό ρόλο. Η δεύτερη είναι το «A Life Story», μια αναφορά στην ζωή και την πορεία του ίδιου του Χοσέ Καρρέρας. Αυτή η ταινία μάλιστα είχε προταθεί το 1995 για το βραβείο Emmy και τελικά του απονεμήθηκε αυτό από την Academy of Arts and Sciences of the US Television.
Εκτός από τις οπερετικές του εμφανίσεις, ο Καρρέρας έχει δώσει και πολλές συναυλίες με διάφορες αφορμές στις μεγαλύτερες και γνωστότερες αίθουσες του κόσμου. Μερικές από αυτές είναι το «Carnegie Hall» και το «Avery Fisher Hall» της Νέας Υόρκης, τα «Royal Festival Hall», «Barbican» και «Royal Albert Hall» του Λονδίνου, τη «Salle Pleyel» στο Παρίσι αλλά και σε αίθουσες σε Βιέννη, Βερολίνο, Τόκιο, Σάλτσμπουργκ, Μόναχο, Βαρκελώνη Μαδρίτη και Ρώμη.
Το στυλ που τραγουδούσε περιλαμβάνει πάνω από 600 τίτλους τραγουδιών που ξεκινούν από μπαρόκ στυλ μέχρι και σύγχρονη μουσική, ενώ έδειξε μεγάλο ενδιαφέρον και για την λαϊκή μουσική. Το 1984, ερμήνευσε τον ρόλο του Τόνι στην ηχογράφηση του μιούζικαλ «West Side Story» των Leonard Bernstein και Stephen Sondheim. Το 1991, κυκλοφόρησε τον δίσκο «Hollywood Golden Classics» με διάφορα αγαπημένα τραγούδια. Το 1992, ανέλαβε την θέση του μουσικού διευθυντή των Ολυμπιακών Αγώνων της Βαρκελώνης. Εκεί εμφανίστηκαν πολλοί ισπανοί καλλιτέχνες της όπερας και ο Χοσέ Καρρέρας τραγούδησε μαζί με τους Μονσεράτ Καμπαγιέ και Πλάθιντο Ντομίνγκο. Το 2008 κυκλοφόρησε τον δίσκο «Mediterranean Passion», που περιλάμβανε μια συλλογή από διάφορα καταλανικά τραγούδια.
Οι βραβεύσεις του Χοσέ Καρρέρας
Ο Χοσέ Καρρέρας έχει τιμηθεί με εθνικά αλλά και διεθνή βραβεία και διακρίσεις. Μερικά από αυτά είναι το Grand Prix du Disque, το Luigi Illica Prize, ένα Grammy, το Sir Lawrence Olivier Award για την ερμηνεία του στην παράσταση «Stiffelio» στη Royal Opera House, το Kammersänger, το Χρυσό Μετάλλιο του Ισπανικού Ινστιτούτο της Νέας Υόρκης, το Χρυσό Μετάλλιο της πόλης της Βιέννης, το Χρυσό Μετάλλιο Καλών Τεχνών από τον βασιλιά της Ισπανίας, το Χρυσό Μετάλλιο της πόλης της Βαρκελώνης, το Χρυσό Μετάλλιο της Generalitat της Catalunya, το Prince of Asturias Award, το Commandeur de l΄Ordre des Arts et des Lettres and Chevalier dans l΄Ordre de la Légion d΄Honneur de la République Française, το Gran Croce di Cavaliere και Grande Ufficiale della Repubblica Italiana και το Grand Honour Award της Αυστριακής Δημοκρατίας.
Είναι επίσης Δια Βίου Επίτιμο Μέλος της Vienna Staatsoper, Επίτιμο Μέλος του Royal Academy of Music του Λονδίνου και Πρέσβης Καλής Θελήσεως της UNESCO.
Οι τρεις τενόροι
Ο Χοσέ Καρρέρας συγκαταλέγεται ανάμεσα στους 3 σημαντικότερους τενόρους όλων των εποχών. Το ευρύτερο ακροατήριο τον έμαθε ως έναν από τους «Τρεις Τενόρους», μαζί με τους Λουτσιάνο Παβαρόττι και Πλάθιντο Ντομίνγκο. Τον Παβαρόττι τον θαύμαζε και συνέχιζε να τον θαυμάζει και περνούσαν μαζί όμορφα, αν και διαφορετικοί χαρακτήρες. Με τον Πλάθιντο Ντομίνγκο οι σχέσεις τους ήταν τεταμένες, λόγω καταγωγής των δύο, αλλά σχετικά πρόσφατα είχαν αλλάξει τα πράγματα, δένοντάς τους με έναν ισχυρό δεσμό.
Οι τρεις τους θα ξεκινούσαν μια σειρά μαζικών συναυλιών που διήρκεσαν μέχρι το 2003. Εμφανίστηκαν για πρώτη φορά μαζί την παραμονή της έναρξης του Μουντιάλ της Ιταλίας το 1990. Η συναυλία τους έγινε στις Θέρμες του Καρακάλλα στην Ρώμη αλλά μέσα από την τηλεόραση έφτασε σε κάθε σημείο του πλανήτη και γνώρισε στο ευρύ κοινό την όπερα. Αυτή η συναυλία ηχογραφήθηκε και κυκλοφόρησε με τίτλο «Carreras, Domingo, Pavarotti in Concert» και το 1991 βραβεύτηκε με Grammy. Από τότε, εμφανίστηκαν σε πολλές παραστάσεις κι έκαναν πολλές ηχογραφήσεις. Το 1994 εμφανίστηκαν στο Λος Άντζελες και το 1998 στο Παρίσι, σε συναυλίες που παρακολούθησαν πάνω από 2 δισεκατομμύρια άνθρωποι σε όλο τον κόσμο και δημιουργήθηκε έκτοτε μια άνευ προηγουμένου επίδραση στον κόσμο της όπερας.
Η περιπέτεια της υγείας του και τα μαθήματα ζωής
Για μεγάλο χρονικό διάστημα υπάρχει στην Ισπανία μια αντιπαλότητα μεταξύ Καταλανών και Μαδριλένων. Ο Χοσέ Καρρέρας είναι καταλανός και από το 1984 ήταν εχθροί με τον μαδριλένο Πλάθιντο Ντομίνγκο, λόγω πολιτικών διαφορών.
Στην ζωή του Χοσέ Καρρέρας όμως ήρθε ένας μεγαλύτερος εχθρός. Το 1987, κατά την διάρκεια μιας ηχογράφησης, κατέρρευσε στο στούντιο και αμέσως μεταφέρθηκε για εξετάσεις. Η διάγνωση των γιατρών ήταν λευχαιμία. Η μάχη ενάντια στον καρκίνο ήταν πολύ δύσκολη, η χημειοθεραπείες μακροχρόνιες και οι συνεχείς αλλαγές του αίματος τον υποχρέωναν κάθε μήνα να ταξιδεύει στην Αμερική γι’ αυτό. Η μεταμόσχευση μυελού των οστών αποτέλεσε την μόνη λύση για τον ίδιο, που τελικά ανέρρωσε πλήρως. Όλη όμως αυτή η περιπέτεια δεν του επέτρεψε να δουλέψει. Και παρά το γεγονός ότι είχε μια μεγάλη περιουσία, τα τεράστια έξοδα της θεραπεία του, τον έφεραν σε δεινή οικονομική θέση.
Κάποια στιγμή δεν είχε άλλα χρήματα, όταν ένας φίλος του τον πληροφόρησε, ότι πρόσφατα στην Μαδρίτη έχει δημιουργηθεί ένα ίδρυμα, το «FORMOZA», που θεράπευε δωρεάν τους ασθενείς με λευχαιμία. Απευθύνθηκε σε αυτό το ίδρυμα, το οποίο τον βοήθησε την αποθεραπεία του. Όταν πια έγινε εντελώς καλά, άρχισε και πάλι να τραγουδάει. Αυτό του έφερε πολλά έσοδα και πάλι κι έτσι αποφάσισε να γίνει δωρητής του συγκεκριμένου ιδρύματος. Διαβάζοντας όμως το καταστατικό του ιδρύματος, για να προχωρήσει στην δωρεά, βρέθηκε μπροστά σε μια μεγάλη έκπληξη. Ιδρυτής και πρόεδρος του ιδρύματος αυτού ήταν ο Πλάθιντο Ντομίνγκο! Και γρήγορα ανακάλυψε ότι ο Ντομίνγκο είχε δημιουργήσει αυτό το ίδρυμα για να τον βοηθήσει και είχε ζητήσει να μην το μάθει ο Καρρέρας και νιώσει ταπεινωμένος, που θα αναγκαζόταν να δεχτεί την βοήθεια του εχθρού του.
Ακολούθησε η συνάντηση των δύο αντρών μέσα σε συγκινητικό κλίμα. Ο Πλάθιντο Ντομίνγκο έδινε μια συναυλία στην Μαδρίτη, όταν ο Χοσέ Καρρέρας ξάφνιασε τους πάντες, ανεβαίνοντας στην σκηνή. Πλησίασε τον Ντομίνγκο, γονάτισε μπροστά στα πόδια του, του ζήτησε συγγνώμη και τον ευχαρίστησε δημόσια για το καλό που του έκανε. Ο Ντομίνγκο τον βοήθησε να σηκωθεί, αγκαλιάστηκαν και έτσι ξεκίνησε μια δυνατή φιλία.
Αρκετό καιρό μετά ένας δημοσιογράφος ρώτησε τον Πλάθιντο Ντομίνγκο για ποιο λόγο δημιούργησε το ίδρυμα, που θα βοηθούσε έναν εχθρό και θα του έδινε την δυνατότητα να τον ανταγωνίζεται. Η απάντηση του Ντομίνγκο ήταν καθηλωτική:
«Γιατί θα ήταν άδικο να χαθεί μια φωνή σαν τη δική του!!!!»
Το 1988, ο Χοσέ Καρρέρας ίδρυσε και προεδρεύει στο «Διεθνές Ίδρυμα Λευχαιμίας – Χοσέ Καριέρας» με έδρα την Βαρκελώνη και υποκαταστήματα σε ΗΠΑ, Ελβετία και Γερμανία, που έχει στόχο του την χρηματοδότηση της έρευνας για την λευχαιμία. Ο ίδιος, μιλώντας για την περιπέτειά του, δήλωσε ότι ωρίμασε πολύ μετά από αυτό, συνειδητοποίησε την σημαντικότητα πραγμάτων, στα οποία δεν έδινε και τόση σημασία, και προσπάθησε να επιστρέψει όλη την αγάπη που πήρε στις δύσκολες ώρες. Δεν διστάζει να μιλήσει για όσα πέρασε και υποστηρίζει ότι ο ασθενής πρέπει να γνωρίζει την αλήθεια.
Όταν αποχαιρέτησε το κοινό του
Το 2019, ο Χοσέ Καρρέρας αποφάσισε να εγκαταλείψει οριστικά το λυρικό τραγούδι. Για να ευχαριστήσει το κοινό που τον αγάπησε και να αποχαιρετήσει τους θαυμαστές του, αποφάσισε να πραγματοποιήσει μια παγκόσμια περιοδεία. Μεταξύ των πόλεων, που επισκέφθηκε ήταν και η ΑΘήνα, στις 24 Νοεμβρίου, μαζί με την Συμφωνική Ορχήστρα της ΕΡΤ. Το αθηναϊκό κοινό του επιφύλαξε θερμή υποδοχή, κάτι που τον έκανε να νιώθει ευγνώμων.
Όταν έδωσε συνέντευξη γι΄ αυτή του την εμφάνιση στην Ελλάδα, είπε οτι λατρεύει την Κάλλας και την Αγνή Μπάλτσα, από τον χώρο του κλασικού τραγουδιού, όπως και τους Σινάτρα και Τομ Τζόουνς από τους μοντέρνους. Από τις ελληνικές λέξεις, γνωρίζει την λέξη «χρόνος», καθώς σε κάθε γλώσσα και διάλεκτο είναι εξίσου πολύτιμος.
Ο Χοσέ Καρρέρας την εποχή της καραντίνας
Παρά την παγκόσμια αναγνώριση, ο Χοσέ Καρρέρας δεν έπαψε ποτέ να είναι ένας άνθρωπος, που καταλαβαίνει τις δυσκολίες των γύρω του και προσπαθεί να βοηθήσει και να εμψυχώσει με κάθε τρόπο. Την περίοδο, λοιπόν, της καραντίνας, όταν και η Ισπανία δοκιμάστηκε πολύ από την πανδημία, ο Καρρέρας έκανε μια συγκινητική εμφάνιση. Με απλότητα, φορώντας την ρόμπα του, βγήκε στο μπαλκόνι του σπιτιού του στην Μαδρίτη κι άρχισε να τραγουδάει, συγκλονίζοντας τους γείτονές του, που ήταν, όπως κι εκείνος, έγκλειστοι λόγω απαγόρευσης κυκλοφορίας.
Οι γείτονες γρήγορα βγήκαν στα παράθυρα, στα μπαλκόνια και στα πεζοδρόμια κι άρχισαν να τον χειροκροτούν συγκινημένοι και μαγεμένοι.
Ακολουθεί video με την ερμηνεία του Χοσέ Καρρέρας στο τραγούδι «En aranjuez con tu amor» του Rodrigo.
Για το άρθρο χρησιμοποιήθηκαν πληροφορίες από:
- Χοσέ Καρρέρας, Ανακτήθηκε από: https://el.wikipedia.org/ Τελευταία πρόσβαση: 21/11/21
- Χοσέ Καρέρας, Ανακτήθηκε από: https://www.sansimera.gr/ Τελευταία πρόσβαση: 21/11/21
- Κουκά, Αν. (2019). Χοσέ Καρέρας: Η μάχη με τη λευχαιμία με έκανε καλύτερο άνθρωπο. Ανακτήθηκε από: https://www.ethnos.gr/ Τελευταία πρόσβαση: 21/11/21
- Χοσέ Καρέρας | Ισπανός τραγουδιστής όπερας. (2020). Ανακτήθηκε από: https: https://delphipages.live/ Τελευταία πρόσβαση: 21/11/21
- Χοσέ Καρέρας: Θαυμάζω τον Λουτσιάνο Παβαρότι. (2021). Ανακτήθηκε από: https://www.vradini.gr/ Τελευταία πρόσβαση: 21/11/21
- Χοσέ Καρέρας ( JOSE CARRERAS) – Πλάθιντο Ντομίγκο (PLACIDO DOMINGO), Ανακτήθηκε από: http://pointfromview.blogspot.com/ Τελευταία πρόσβαση: 21/11/21
- Ο Χοσέ Καρέρας τραγουδά από το μπαλκόνι του για τους έγκλειστους γείτονές του. (2020). Ανακτήθηκε από: https://hellasjournal.com/ Τελευταία πρόσβαση: 21/11/21
- Χοσέ Καρέρας: Ένας ζωντανός μύθος. (2010). Ανακτήθηκε από: https://www.capital.gr/ Τελευταία πρόσβαση: 21/11/21
- Χοσέ Καρρέρας, Ανακτήθηκε από: https://el.unionpedia.org/ Τελευταία πρόσβαση: 21/11/21
- ΧΟΣΕ ΚΑΡΕΡΑΣ: ΕΝΑΣ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΤΡΕΙΣ ΜΕΓΑΛΟΥΣ ΤΕΝΟΡΟΥΣ. (2017). Ανακτήθηκε από: http://theatrecomments.weebly.com/ Τελευταία πρόσβαση: 21/11/21
