Νευρωνική βάση ελλειμμάτων εκμάθησης ψευδολέξεων στη δυσλεξία

Η δυσλεξία είναι μια νευραναπτυξιακη διαταραχή η οποία επηρεάζει την ικανότητα του ατόμου να αποκτήσει και να χρησιμοποιήσει αποτελεσματικά τις δεξιότητες ανάγνωσης και γραφής, παρά την τυπική νοημοσύνη, την επαρκή σχολική εκπαίδευση και τα επαρκή κίνητρα μάθησης. Ενώ η δυσλεξία τυπικά διαγιγνώσκεται κατά τη διάρκεια των πρώτων σχολικών χρόνων, η ερευνητική τάση επικεντρώνεται στην πρώιμη ανίχνευση, δηλαδή, πριν τα παιδιά ξεκινήσουν την επίσημη σχολική τους εκπαίδευση.

Ένας ιδιαίτερα αξιόπιστος πρώιμος δείκτης για την εκδήλωση δυσλεξίας είναι η δυσκολία ανάγνωσης ή επανάληψης ψευδολέξεων, δοκιμασίες οι οποίες αξιολογούν τις φωνολογικές αναπαραστάσεις των εξεταζόμενων ατόμων.

Το άρθρο που ακολουθεί παρουσιάζει τη σημασία των ψευδολέξεων στην ανίχνευση της δυσλεξίας, δίνοντας έμφαση στα επιστημονικά ευρήματα και σε μια πρόσφατα δημοσιευμένη έρευνα του Πανεπιστημίου Aalto και του Ινστιτούτου Niilo Mäki στη Φινλανδία η οποία διερεύνησε τη νευρωνική βάση των ελλειμμάτων στην απόκτηση νέων λέξεων σε παιδιά υψηλού κινδύνου για την εκδήλωση δυσλεξίας.

Τί είναι οι ψευδολέξεις και γιατί είναι τόσο σημαντικές;

Οι ψευδολέξεις (στην αγγλική γλώσσα: pseudowords ή nonwords) είναι λέξεις οι οποιες δημιουργούνται de novo (κυρίως για ερευνητικούς σκοπούς) και οι οποίες ακολουθούν τη φωνολογική και μορφολογική δομή της εκάστοτε γλώσσας, αλλά δεν έχουν πραγματικό σημασιολογικό περιεχόμενο. Για παράδειγμα, οι λέξεις «τάμπος», «ριμούλ» ή «στέμα» στην ελληνική γλώσσα, μοιάζουν με πραγματικές λέξεις, αλλά δεν είναι (δεν υπάρχουν στο λεξιλόγιο της ελληνικής γλώσσας, επί παραδείγματι).

Η ανάγνωση των ψευδολέξεων απαιτεί την ικανότητα φωνολογικής αποκωδικοποίησης, δηλαδή τη σύνδεση των γραμμάτων με τους αντίστοιχους ήχους τους (δηλαδή, τη λεγόμενη γραφοφωνημική αντιστοιχία) καθώς επίσης τη σύνθεση αυτών σε φωνολογικές μονάδες με σκοπό την αναπαραγωγή της λέξης.

Κατά την ανάγνωση των ψευδολέξεων, ο αναγνώστης δεν μπορεί να βασιστεί στη μνημονική αναγνώριση των λέξεων για να τις αποκωδικοποιήσει (όπως συμβαίνει κατά την ανάγνωση των γνωστών λέξεων) ως εκ του ότι συναντά αυτές τις λέξεις για πρώτη φορά. Έτσι, κατά την ανάγνωση των ψευδολέξεων, ο αναγνώστης χρησιμοποιεί κατά κανόνα τη φωνολογική οδό επεξεργασίας.

Το προαναφερόμενο καθιστά τις ψευδολέξεις εξαιρετικά χρήσιμες για τη διάγνωση των αναγνωστικών δυσκολιών: ένα παιδί με δυσλεξία ενδέχεται να διαβάσει σωστά τις γνωστές λέξεις (αναγνώριση λέξεων), αλλά να αποτύχει να αποκωδικοποιήσει μια λίστα με ψευδολέξεις, το οποίο φανερώνει ένα φωνολογικό έλλειμμα –έλλειμμα το οποίο βρίσκεται στον πυρήνα της δυσλεξίας σε γνωστικό επίπεδο (Snowling, 2013).

Η φωνολογική ενημερότητα στα παιδιά με δυσλεξία

Αναλυτικότερα, για να διαβάσει ο αναγνώστης σωστά μια λίστα λέξεων χρειάζεται να έχει αναπτύξει μια δεξιότητα η οποία ονομάζεται φωνολογική ενημερότητα. Η φωνολογική ενημερότητα είναι η ικανότητα του ατόμου να αναγνωρίζει και να χειρίζεται τις φωνολογικές δομές του προφορικού λόγου, όπως τα φωνήματα, τις συλλαβές και τις ρίμες. Έχει αποδειχθεί ότι η φωνολογική ενημερότητα αποτελεί τον ισχυρότερο προβλεπτικό παράγοντα της ανάγνωσης (Wagner & Torgesen, 1987).

Τα παιδιά με δυσλεξία έχουν δυσκολία:

• να αναλύσουν τις λέξεις σε φωνήματα (π.χ., Πες μου τους ήχους της λέξης «σκύλος»),
• να συνθέσουν τα φωνήματα σε λέξεις, &
• να κατανοήσουν τη λειτουργία των γραμμάτων του γραπτού λόγου ως αναπαράσταση των ήχων του προφορικού λόγου.

Αυτές οι δυσκολίες γίνονται ιδιαίτερα εμφανείς όταν ένα παιδί με δυσλεξία κληθεί να διαβάσει μια λίστα με ψευδολέξεις, καθώς, όπως προαναφέρθηκε, δεν μπορεί να αναγνωρίσει τις λέξεις και να τις ανακαλέσει από το λεξιλόγιό του –χρειάζεται, επομένως, να εφαρμόσει τους γραφοφωνημικούς κανόνες της γλώσσας στην οποία μαθαίνει να διαβάζει και να γράψει ώστε να τις αποκωδικοποιήσει σωστά.

Ερευνητικά ευρήματα σε γνωστικό επίπεδο

Μεγάλος αριθμός μελετών δείχνει ότι η ικανότητα ενός παιδιού να διαβάζει ψευδολέξεις αποτελεί έναν από τους καλύτερους προβλεπτικούς δείκτες της αναγνωστικής του πορείας (π.χ., Torgesen κ.ά., 1994· Vellutino κ.ά., 2004). Παιδιά προσχολικής ηλικίας ή παιδιά στις πρώτες τάξεις του δημοτικού σχολείου τα οποία έχουν χαμηλή επίδοση στην ανάγνωση ψευδολέξεων, έχουν:

• φτωχή φωνολογική ενημερότητα
• δυσκολίες με τη γραφοφωνημική αντιστοίχιση
• φτωχή εργαζόμενη μνήμη, &
• αργή ταχύτητα επεξεργασίας των γλωσσικών ερεθισμάτων.

Πρόσφατα ερευνητικά ευρήματα σε επίπεδο εγκεφαλικής δραστηριότητας

Πρόσφατα, ερευνητές από το Πανεπιστήμιο Aalto και το Ινστιτούτο Niilo Mäki στη Φινλανδία, διεξήγαγαν μια πρωτοποριακή έρευνα. Οι ερευνητές (Nora κ.ά., 2021) έλαβαν υπόψη ότι πέραν των προβλημάτων γραμματισμού, τα άτομα με δυσλεξία εμφανίζουν δυσκολίες με την αποτελεσματική κωδικοποίηση της ομιλίας και ελλιπή εκμάθηση νέων λέξεων, με υποκείμενα προβλήματα φωνολογικής επεξεργασίας και εκμάθησης. 

Αυτά τα προβλήματα έχουν προταθεί ότι σχετίζονται με την ελλιπή ενεργοποίηση του αριστερού ημισφαιρίου στη γλωσσική επεξεργασία. Για να εξετάσουν αυτή την πιθανότητα, οι ερευνητές παρακολούθησαν την ενεργοποίηση (μαγνητοεγκεφαλογραφία) των αμφοτερόπλευρων κροταφικών φλοιών κατά τη διάρκεια του σχηματισμού νευρωνικών ιχνών μνήμης για νέες μορφές προφορικού λόγου σε παιδιά 7-8 ετών με υψηλό οικογενειακό κίνδυνο εκδήλωσης δυσλεξίας και σε παιδιά στις ομάδες ελέγχου (δηλαδή, παιδιά χωρίς οικογενειακό κίνδυνο εκδήλωσης δυσλεξίας). 

Οι ερευνητές βρήκαν ότι:

• H νευρωνική ενεργοποίηση στο δεξί ημισφαίριο των παιδιών τα οποία ήταν σε ομάδα υψηλού κινδύνου για την εκδήλωση δυσλεξίας ήταν παρόμοια με αυτή των παιδιών της ομάδας ελέγχου (παιδιά τα οποία δεν ήταν σε ομάδα υψηλού κινδύνου για την εκδήλωση δυσλεξίας).
• Τα προβλήματα στην επεξεργασία του περιεχομένου της ομιλίας και στην εκμάθηση νέων λέξεων επικεντρώθηκαν στη δραστηριότητα του ακουστικού φλοιού του αριστερού ημισφαιρίου –περιοχή η οποία ειδικεύεται στην επεξεργασία της ομιλίας και του λόγου.

Οι ερευνητές επισημαίνουν ότι βρήκαν σημαντικά χαμηλότερη εγκεφαλική ενεργοποίηση στο αριστερό εγκεφαλικό ημισφαίριο μεταξύ των παιδιών που διέτρεχαν κίνδυνο εκδήλωσης δυσλεξίας (Nora κ.ά., 2021).

 

Ιδιαίτερα στα παιδιά, η επεξεργασία της ομιλίας και του λόγου μπορεί επίσης να παρατηρηθεί στο δεξιό ημισφαίριο, αλλά με την πάροδο του χρόνου, η επεξεργασία της ομιλίας και του λόγου επιτελείται κατά κανόνα στο αριστερό ημισφαίριο.

Συμπεράσματα

Τα ευρήματα υπογραμμίζουν τη σημασία της φωνολογικής επεξεργασίας στο αριστερό ημισφαίριο.

Advertising

Βιβλιογραφία

Hulme, C., & Snowling, M. J. (2009). Developmental disorders of language learning and cognition. Wiley-Blackwell.

Nora, A., Renvall, H., Ronimus, M., Kere, J., Lyytinen, H., & Salmelin, R. (2021). Children at risk for dyslexia show deficient left-hemispheric memory representations for new spoken word forms. NeuroImage, 229, 117739. https://doi.org/10.1016/j.neuroimage.2021.117739

Snowling, M. J. (2013). Early identification and interventions for dyslexia: a contemporary view. Journal of Research in Special Educational Needs, 13(1), 7–14. https://doi.org/10.1111/j.1471-3802.2012.01262.x

Torgesen, J. K., Wagner, R. K., & Rashotte, C. A. (1994). Longitudinal studies of phonological processing and reading. Journal of Learning Disabilities, 27(5), 276–286.

Vellutino, F. R., Fletcher, J. M., Snowling, M. J., & Scanlon, D. M. (2004). Specific reading disability (dyslexia): what have we learned in the past four decades? Journal of Child Psychology and Psychiatry, 45(1), 2–40. https://doi.org/10.1046/j.0021-9630.2003.00305.x

Wagner, R. K., & Torgesen, J. K. (1987). The nature of phonological processing and its causal role in the acquisition of reading skills. Psychological Bulletin, 101(2), 192–212.