
Παρά τη μικρή της αναφορά στην ιστορία τέχνης πριν τον 17ο αιώνα, η Ολλανδία από την αρχή εκείνου του αιώνα παρουσίασε μεγάλη ανέλιξη στον οικονομικό και πολιτιστικό τομέα. Ήταν τότε που Ολλανδική Δημοκρατία εξελισσόταν στο πιο ανεπτυγμένο έθνος της Ευρώπης, με το εμπόριο γενικά, αλλά και ειδικά της τέχνης, να βρίσκονται σε άνθιση.
Σε αυτό το κλίμα άνθισης, το ολλανδικό κράτος βρέθηκε παράλληλα σε υψηλή παραγωγική καλλιτεχνική διάθεση τον 17ο αιώνα και αυτό σίγουρα αποδεικνύεται από τα εμβληματικά έργα καλλιτεχνών που εργάστηκαν σε διάφορες περιοχές της χώρας. Μερικοί από τους πιο πολυσυζητημένους καλλιτέχνες της εποχής είναι ο Gerrit van Honthorst, η Judith Leyster, ο Rembrandt Harmensz van Rijn και ο Johannes Vermeer.
Χαρακτηριστικά της ολλανδικής τέχνης του χρυσού 17ου αιώνα
1. Οικονομική ευημερία και επομένως μεγάλη εγχώρια αγορά τέχνης
Η Ολλανδική Χρυσή Εποχή ήταν μια περίοδος στην ιστορία της Ολλανδίας που καλύπτει γενικά τον 17ο αιώνα, κατά τη διάρκεια και μετά το τελευταίο μέρος του Ογδονταετούς πολέμου (1568-1648) για την ολλανδική ανεξαρτησία. Αυτή η δημοκρατία αποτέλεσε το πιο οικονομικά ανεπτυγμένο και αστικοποιημένο έθνος της εποχής. Ο πλούτος της Ολλανδίας βασιζόταν σε τοπικές βιομηχανίες όπως η κλωστοϋφαντουργία και η ζυθοποιία, αλλά και στην κυριαρχία της στην παγκόσμια εμπορική αγορά.
Αυτή η οικονομική ισχύς μεταφράστηκε σε μια σημαντική αστική τάξη με διαθέσιμο εισόδημα για να αγοράζει τέχνη.
2. Αντίθεση στις ευρωπαϊκές τάσεις που κυριαρχούν στην τέχνη την ίδια εποχή
Παρόλο που η ολλανδική ζωγραφική της Χρυσής Εποχής εντάσσεται στη γενική ευρωπαϊκή περίοδο της μπαρόκ ζωγραφικής, στα περισσότερα έργα φαίνεται να λείπει η τάση εξιδανίκευσης και μεγαλοπρέπειας που χαρακτηρίζει τα μπαρόκ έργα. Τα περισσότερα δημιουργήματα στην Ολλανδία κατά τη διάρκεια αυτής της εποχής αντανακλούν τις παραδόσεις ρεαλισμού που κληρονομήθηκαν από την πρώιμη φλαμανδική ζωγραφική.
3. Καλλιτεχνική εξειδίκευση
Ένα χαρακτηριστικό γνώρισμα της περιόδου είναι η τάση αφοσίωσης του κάθε καλλιτέχνη σε κάποιο συγκεκριμένο είδος ζωγραφικής. Για την ακρίβεια, η ανάπτυξη αυτής της εξειδίκευσης παρατηρείται από τα τέλη της δεκαετίας του 1620 ως το ξέσπασμα του γαλλο-ολλανδικού πολέμου το 1672, που ορίζει και το τέλος της χρυσής εποχής.
4. Αντικατάσταση της αγοράς θρησκευτικών εικόνων από την αυξανόμενη ζήτηση κοσμικής τέχνης
Ένα ακόμα σημαντικό χαρακτηριστικό στοιχείο της εποχής αυτής στην τέχνη, είναι η ελλιπής παραγωγή θρησκευτικών εικόνων, κάτι που προκλήθηκε από την κυριαρχία του καλβινισμού στην Ολλανδία. Συνεπώς, η θρησκευτική πατρωνία δεν αποτελούσε πλέον σημαντική πηγή εισοδήματος για τους καλλιτέχνες.
Η ανεπτυγμένη κι ευρεία τοπική αγορά οδήγησε τελικά στην ανάπτυξη πέντε μεγάλων κατηγοριών ζωγραφικής: ιστορική ζωγραφική, προσωπογραφία, ηθογραφία, τοπιογραφία και νεκρές φύσεις. Οι πιο πολύτιμοι, πιο ακριβοί και συνήθως μεγαλύτεροι σε κλίμακα ήταν οι ιστορικοί ή αφηγηματικοί πίνακες, συχνά με βιβλικά ή αλληγορικά απεικονιζόμενα θέματα.
Η ρωπογραφία και ο Johannes Vermeer
Ενώ τα εξωτικά τοπία ήταν δημοφιλή αλλού, οι περισσότεροι Ολλανδοί αγοραστές εικόνων φαίνεται να προτιμούσαν σκηνές που αποτύπωναν την ομορφιά και την αρμονία των της χώρας τους. Άψογα τακτοποιημένα σπίτια και εργατικές γυναίκες, ευτυχισμένες, με καλοδιατηρημένα παιδιά, να γιορτάζουν την τάξη και την ηθική των ζωών τους.
Η ρωπογραφία -ένας τύπος ζωγραφικής που αναφέρεται σε ρεαλιστικές απεικονίσεις συνηθισμένων ανθρώπων και πτυχών της καθημερινής ζωής- άκμασε ιδιαίτερα κατά τη διάρκεια της Ολλανδικής Χρυσής Εποχής. Επιπλέον, οι δυναμικές θρησκευτικές εικόνες είχαν χάσει την εύνοιά τους μαζί με τον καθολικισμό που είχε αντικατασταθεί από τον καλβινισμό, οπότε οι σκηνές καθημερινής ζωής όχι μόνο αντικατόπτριζαν τον ολλανδικό λαό και πολιτισμό του 17ου αιώνα, αλλά και την ολλανδική ηθική.
Η πρώιμη φιλοδοξία του Vermeer (Delft 1632 – 1675 Delft) ήταν να γίνει ζωγράφος της ιστορίας, καθώς αυτό θεωρούνταν το πιο αξιέπαινο είδος ζωγραφικής που μπορούσε να ασκηθεί. Μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του 1650, ωστόσο, είχε στραφεί σε οικιακές σκηνές, στις οποίες διέπρεψε.
Παρόλο που οι τάσεις ρωπογραφίας και ηθογραφίας υποτιμήθηκαν αρκετά από την ευρύτερη ευρωπαϊκή τέχνη, Ολλανδοί καλλιτέχνες, όπως ο Vermeer, κατάφεραν να αντιστρέψουν τις καλλιτεχνικές τάσεις επισημαίνοντας την πολιτιστική αξία της αποτύπωσης της καθημερινής ζωής.

Η προσωπογραφία και ο Rembrandt Harmensz van Rijn
Με έναν τεράστιο πληθυσμό από αγοραστές πρόθυμους και ικανούς να παραγγείλουν έργα τέχνης, ένα εκατομμύριο ολλανδικά πορτρέτα δημιουργήθηκαν το 17ο αιώνα. Καλλιτέχνες όπως ο Rembrandt Harmensz van Rijn (Leiden 1606 – 1669 Amsterdam) και ο Frans Hals (Antwerp 1582/1583 – 1666 Haarlem) απέρριψαν τα στατικά πορτρέτα των προηγούμενων γενεών και υιοθέτησαν ένα επαναστατικό νέο στυλ πορτρέτου που ήταν περισσότερο συνομιλητικό και νατουραλιστικό. Το σημαντικότερο επίτευγμα σε αυτό το είδος ζωγραφικής είναι ίσως η ομαδική προσωπογραφία που εξελίχθηκε σε ένα ξεχωριστό υποείδος της ολλανδικής προσωπογραφίας.
Στην αρχή της καριέρας του, τα πορτρέτα του Rembrandt συνέβαλαν στην αυξανόμενη δημοτικότητα και την οικονομική του επιτυχία. Ο Ρέμπραντ, είκοσι πέντε ετών, ζωγράφισε ένα πορτρέτο μιας ομάδας χειρουργών του Άμστερνταμ. Αντί να αποδώσει μια επίσημη παράταξη αναγνωρίσιμων προσώπων, ο Rembrandt ζωγράφισε κάθε χειρουργό μοναδικά. Ένα άλλο σπουδαίο στοιχείο της συγκεκριμένης ομαδικής προσωπογραφίας του Rembrandt είναι η συμπερίληψη χώρου για τον πραγματικό θεατή. Στα πόδια του πτώματος, ο Ρέμπραντ άφησε σκόπιμα χώρο για έναν πραγματικό θεατή να συμμετάσχει στο μάθημα ανατομίας. Αυτές οι εξελίξεις στην ολλανδική προσωπογραφία εξαπλώθηκαν πέρα από την Ολλανδική Δημοκρατία και επηρέασαν την πορεία της τέχνης σε ολόκληρη την Ευρώπη.



Η νεκρή φύση και η Judith Leyster
Οι νεκρές φύσεις προσέφεραν μια μεγάλη ευκαιρία να επιδείξουν την ικανότητα να ζωγραφίζουν υφές και επιφάνειες με μεγάλη λεπτομέρεια και με εξαιρετικά ρεαλιστικά εφέ φωτός. Σχεδόν όλα τα έργα νεκρής φύσης είχαν ένα ηθικό μήνυμα, συνήθως σχετικά με τη συντομία της ζωής. Αυτό είναι γνωστό ως θέμα vanitas. Το θέμα vanitas περιλαμβανόταν σε σαφή σύμβολα, όπως ένα κρανίο, ή σε λιγότερο προφανή σύμβολα, όπως ένα κομμένο λεμόνι (που αντιπροσωπεύει τη ζωή: γλυκιά στην όψη αλλά πικρή στη γεύση).
Η Judith Jans Leyster (Haarlem 1609 – 1660 Heemstede) ήταν μία από τις τρεις σημαντικές γυναίκες καλλιτέχνες της ολλανδικής ζωγραφικής της Χρυσής Εποχής. Οι άλλες δύο, η Rachel Ruysch και η Maria van Oosterwijk, ήταν εξειδικευμένες ζωγράφοι νεκρών φύσεων, ενώ η Leyster, που κατέχει μόνο ένα έργο νεκρής φύσης, ασχολήθηκε κυρίως με τη ρωπογραφία. Από την άλλη, η Rachel Ruysch (1664-1750) διακρίθηκε για τις νεκρές φύσεις λουλουδιών της, ένα δημοφιλές θέμα της εποχής.



Τοπιογραφία
Η ζωγραφική τοπίων ήταν ένα σημαντικό είδος στην ολλανδική τέχνη του 17ου αιώνα, που προήλθε από τα φλαμανδικά τοπία του 16ου αιώνα, και κυρίως από την Αμβέρσα. Αυτά τα φλαμανδικά έργα δεν ήταν ιδιαίτερα ρεαλιστικά, καθώς τα περισσότερα είχαν ζωγραφιστεί στο στούντιο, εν μέρει από τη φαντασία.
Σύντομα αναπτύχθηκε ένα πιο ρεαλιστικό στυλ στις Κάτω Χώρες, με χαμηλότερους ορίζοντες που επέτρεπαν να τονιστούν οι συχνά εντυπωσιακοί σχηματισμοί σύννεφων που ήταν τόσο χαρακτηριστικοί για την περιοχή. Τα χειμερινά τοπία χαρακτηρίζονταν από παγωμένα κανάλια και ρυάκια. Η θάλασσα αποτελούσε επίσης αγαπημένο θέμα, καθώς είχε στρατιωτική και εμπορική σημασία.
Οι όμορφα αποτυπωμένοι χαρακτηριστικοί ανεμόμυλοι, τα αγροτικά χωριά, ακόμη και οι συννεφιασμένοι ουρανοί έγιναν σημαντικά σύμβολα της ολλανδικής ταυτότητας. Έτσι, καθώς η ολλανδική αποικιοκρατία επεκτεινόταν, αναπτυσσόταν και η αγορά των “εξωτικών” τοπίων.

Ιστορική ζωγραφική
Ζωγράφος και θεωρητικός της τέχνης Samuel van Hoogstraten περιέγραψε την ιστορική ζωγραφική ως «το πιο υψηλό και διακεκριμένο βήμα στην τέχνη της ζωγραφικής». Η ιστορική ζωγραφική αναφέρεται σε θέματα που προέρχονται από τη Βίβλο, την αρχαία ιστορία, την ποιμενική λογοτεχνία ή το μύθο. Στις Κάτω Χώρες και σε ολόκληρη την Ευρώπη, οι θεωρητικοί και οι ειδήμονες τη έκριναν ως την υψηλότερη μορφή τέχνης, επειδή μετέδιδε σημαντικές ιδέες και απαιτούσε γνώσεις και φαντασία για να υλοποιηθεί.

Η ολλανδική τέχνη του 17ου αιώνα φαίνεται να συνέβαλε τελικά στην αναγνώριση της ρωπογραφίας και της νεκρής φύσης ως πραγματικών ειδών της καλής τέχνης στην Ευρώπη. Η κατανόηση του οικονομικού και πολιτιστικού υπόβαθρου, καθώς και των ιστορικών γεγονότων που επηρέασαν την εξέλιξη της τέχνης την εποχή εκείνη συμβάλλουν στην αναγνώριση της ιστορικής αξίας των έργων της ολλανδικής χρυσής εποχής. Παγκοσμίου φήμης καλλιτέχνες όπως ο Rembrandt και ο Vermeer άκμασαν κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου και, αιώνες αργότερα, το έργο τους εξακολουθεί να εντυπωσιάζει τους επισκέπτες των μουσείων παγκοσμίως.
Πηγές:
Ταμβάκη, Α. (2011). Ο Χρυσός Αιώνας της ολλανδικής ζωγραφικής από τη συλλογή του μουσείου του Ντόρντρεχτ. Αρχαιολογία και Τέχνες, σσ. 130-143.
National Gallery of Art (U.S.), C. B. (2007). Painting in the Dutch Golden Age: A Profile of the Seventeenth Century. National Gallery of Art, Washington.
Liedtke, W., (2007). Dutch Paintings in the Metropolitan Museum of Art. New York: Metropolitan Museum of. MetPublications
Liedtke, W, et al., (2001). Vermeer and the Delft School. Exhibition catalogue. New Haven: Yale University Press; New York: Metropolitan Museum of Art. MetPublications