To be or not to be … a woman in theatre? Σαν σήμερα, 8 Δεκέμβρη, πριν από τρεις ολόκληρους αιώνες, το 1660, εμφανίστηκε στην ελισαβετιανή σκηνή του αγγλικού θεάτρου η πρώτη γυναίκα ηθοποιός: Margaret Hughes (1630-1719). Ναι, σωστά αντιληφθήκατε. Το «ωραίο» και παράλληλα «ασθενές» φύλο δεν είχε καμία απολύτως θέση στον κόσμο του θεάματος και της ψυχαγωγίας πριν την άφιξη της Παλινόρθωσης υπό τον Κάρολο ΙΙ, την άνοιξη της ίδιας περιόδου. Το επάγγελμα του ηθοποιού ήταν αποκλειστικά αντρικό προνόμιο και η απουσία των γυναικών από τη θεατρική σκηνή αντανακλούσε, κατά βάση, τη γενικότερη περιθωριοποίηση τους στην πρώιμη αγγλική κοινωνία, μια κοινωνία που ταλαντευόνταν από διαρκείς πολιτικές, κοινωνικές, και θρησκευτικές αντιθέσεις.
Όντας, λοιπόν, ένας φιλήδονος και «Εύθυμος» όπως τον αποκαλούσαν «Μονάρχης», που λάτρευε τη διασκέδαση, το ποτό, και τις γυναίκες ο Κάρολος ΙΙ νομιμοποίησε επιτυχώς την παρουσία των γυναικών στη θεατρική σκηνή και έσυρε την Αγγλία από μια περίοδο βαθύτατου πουριτανισμού σε μια ανακουφιστικότερη «ομαλότητα» συγκριτικά με το ακραίο πνεύμα συντηρητισμού που επικρατούσε κατά το 16ο αιώνα.
Έως τότε, οι θίασοι είχαν αρσενικό (ή μάλλον αγορίστικο) χαρακτήρα. Τους γυναικείους ρόλους, δηλαδή, υποδύονταν νεαρά, έφηβα κατά προτίμηση, αγόρια των οποίων η φωνή δεν είχε ακόμα αποκτήσει αντρική χροιά. Για να ανταποκριθούν αποτελεσματικά στις απαιτήσεις των ρόλων, χρειαζόταν, φυσικά, να φορέσουν γυναικεία ρούχα, μια σύμβαση η οποία αργότερα ονομάστηκε ετεροφυλενδεσία (cross-dressing). Εκμεταλλευόμενοι την «εναλλαγή» των φύλων μέσα από την ενδυμασία, η οποία αποτελεί αναπόσπαστο μέρος της ατομικότητας και της προσωπικότητας ενός ατόμου, πολλοί θεατρικοί συγγραφείς, μεταξύ των οποίων και ο μεγάλος βάρδος, William Shakespeare, πειραματίστηκαν στο έπακρο με την σεξουαλική ταυτότητα των ηθοποιών.
Εντούτοις, οι πειραματισμοί αυτοί δεν αποσκοπούσαν σε καμία περίπτωση στην κατάρριψη στερεοτύπων γύρω από την ομοφυλοφιλία ή τη διάδοση της ποικιλομορφίας. Οι συγγραφείς και οι σκηνοθέτες, δηλαδή, δεν σκέπτονταν την προάσπιση της διαφορετικότητας και τη γέννηση μιας συμπεριληπτικής κοινωνίας μέσα από τα έργα και τους χαρακτήρες τους. Στον αντίποδα, φαίνεται να στόχευαν στη διασφάλιση της γυναίκας ως πρωταγωνίστρια στο νοικοκυριό παρά στο θέατρο.
Στην προτεσταντική κοινωνία του Shakespeare, όσο δραστήρια, εξωστρεφής, μορφωμένη, η εύστροφη ήταν μια γυναίκα δε μπορούσε να συμμετέχει στα κοινά, να κηρύξει η να δημοσιεύσει, πόσο μάλλον να κατέχει διοικητική θέση. Ο ρόλος της περιοριζόταν αυστηρά στο λειτουργικό της χώρο: αυτόν του σπιτιού. Εξαίρεση στον κανόνα, αποτελούσε σαφώς η βασίλισσα. Όσες από τις υπόλοιπες «τολμούσαν» να πάνε κόντρα στο κατεστημένο, ή επιδίωκαν δημόσιες εμφανίσεις τόσο στο θέατρο όσο και στην κοινωνία θεωρούνταν από πολλούς και αποκαλούνταν από λίγους «περιβόητες πόρνες» (William Prynne).
Όλο αυτό το βαθιά αρνητικό ιδεολογικό κλίμα προκαλούσε μια ασφυκτική κατάσταση για το γυναικείο φύλο. Δεν ήταν μόνο οι καταπιεστικοί σύζυγοι αλλά σχεδόν και όλες οι έντυπες μορφές της εποχής (θεολογικές, νομικές, ιατρικές, ηθικολογικές) που ήταν στραμμένες έναντι στην επαγγελματική και προσωπική πρόοδο των γυναικών. Είναι άξιο απορίας, λοιπόν, τι ακριβώς προκάλεσε την έλευση και τη δημόσια αποδοχή τους στον ελισαβετιανό κόσμο του θεάματος; Ήταν αποτέλεσμα κοινωνικών ή πολιτισμικών μετατοπίσεων;
Πρόκειται για ένα ερώτημα το οποίο εξακολουθεί να απασχολεί ακόμη και σήμερα αρκετούς μελετητές. Το μόνο βέβαιο είναι πως οι νεοεισερχόμενες-στο-χώρο-του θεάτρου γυναίκες δε θεωρήθηκαν αυτομάτως ικανότερες στην υποκριτική από τα νεαρά αγόρια, όπως πολλοί υποστηρίζουν. Η υποκριτική ικανότητα, στην πραγματικότητα, αποτελούσε μάλλον δευτερογενή παράγοντα στην επιλογή ενός ερμηνευτή.
Το πιθανότερο είναι ότι η Αγγλία παραδειγματίστηκε από κράτη όπως η Ιταλία, η Γαλλία και η Ισπανία όπου, ήδη από το δεύτερο μισό του 16ου αιώνα, το γυναικείο φύλο είχε πρόσβαση στη θεατρική σκηνή. Κάτι τέτοιο, φυσικά, «ανάγκασε» τη χώρα που άναψε τη σπίθα του ευρωπαϊκού θεάτρου να αφυπνιστεί και να παραιτηθεί από μια γελοία σύμβαση που κάθε άλλο πάρα προοδευτική δεν την έκανε να φαίνεται.
Ενώ, λοιπόν, κατά τα τέλη του 16ου και τις αρχές του 17ου αιώνα η θηλυκή αναπαράσταση υποβλήθηκε σε σφοδρή επίθεση, μετά το πέρας του 1660 η δημόσια παρουσία των γυναικών προσεγγίστηκε θετικά. Φαίνεται ότι «η απέραντη ποικιλία του θεάτρου και η απεριόριστη ποικιλία της σαγηνευτικής γυναίκας ήρθε για να τιμηθεί, και όχι για να καταδικαστεί» (1992) τόσο στις μεσαίες όσο και τις ανώτερες κοινωνικές κάστες.
Ο παράγοντας, όμως, που πραγματικά φαίνεται να ώθησε τη μετατόπιση του «ισχυρού φύλου» ήταν η διαμεσολάβηση 18 ολοκλήρων ετών, από το 1642 έως το 1660. Στη διάρκεια αυτών των χρονών, το αγγλικό κοινοβούλιο απαγόρευσε ρητά κάθε μορφής θεατρικό έργο με αποτέλεσμα η παραγωγή να έρθει αντιμέτωπη με σοβαρές ελλείψεις σε νεαρά αγόρια ηθοποιούς κατά το άνοιγμά τους. «Τα αγόρια μας, πριν προλάβουν να υποδυθούν ξανά, θα μείνουν εκτός χρήσης, σα σπασμένοι σωλήνες, και θα έχουν πρόσωπα τόσο παλιά όσο οι σημαίες μας», αναφέρει χαρακτηριστικά το Actor’s Demonstrance, γνωστό φυλλάδιο της εποχής του 1643.
Κάπως έτσι φτάνουμε στην ιστορική στιγμή όπου η Margaret Hughes υποδύεται τη Δεισδαιμόνα στο πασίγνωστο θεατρικό έργο του William Shakespeare, Othello. Εκείνη, αλλά και όλες όσες ακολούθησαν τη θαρραλέα πορεία της, συμβάλλοντας στην πλούσια θεατρική παράδοση της χώρας, αποτέλεσαν ολοκληρωτικές εξαιρέσεις σε μια εποχή κατάπτωσης επαγγελματικών ευκαιριών για το γυναικείο φύλο.
«Και αι γυναίκες γεγόνασιν άνδρες και οι άνδρες γυναίκες.»
Πηγές
- Κροντήρη, Τίνα. (2002). “Ο Σαίξπηρ Η Αναγέννηση κι Εμείς”. University Studio Press.
- “Γυναίκες ηθοποιοί στις πατριαρχικές κοινωνίες ανά τους αιώνες”. (2019). Ampa. Ανακτήθηκε από: https://ampa.lifo.gr/koinotita/gynaikes-ithopoioi-stis-patriarchikes-koinonies-ana-toys-aiones/
- Callaghan, Dympna. (1999). “Shakespeare Without Women”. pp. 75-97. Ανακτήθηκε από: https://books.google.gr/books/about/Shakespeare_Without_Women.html?id=4OCGAgAAQBAJ&printsec=frontcover&source=kp_read_button&hl=en&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false
- Howe, Elizabeth. “The First English Actresses Women and Drama, 1660–1700”. pp. 19-27. Ανακτήθηκε από: https://www.cambridge.org/gr/academic/subjects/arts-theatre-culture/british-theatre/first-english-actresses-women-and-drama-16601700?format=PB&isbn=9780521422109
