Ο ανθρωπομορφισμός των θεών στα Ομηρικά έπη αποτελεί μια κεντρική έννοια που χαρακτηρίζει και διαπνέει τα έργα του Ομήρου, την «Οδύσσεια» και την «Ιλιάδα». Ο ανθρωπομορφισμός αναφέρεται στην τάση των ανθρώπων να αποδίδουν ανθρώπινα χαρακτηριστικά, αδυναμίες αλλά και αρετές, μορφές και συμπεριφορές σε θεότητες ή υπερφυσικές οντότητες. Οι θεοί είναι πλασμένοι από τον Όμηρο κατά τον ανθρώπινο τύπο, γιατί η τάση της ελληνικής σκέψης είναι ανθρωποκεντρική.
Χαρακτηριστικά ανθρωπομορφισμού των θεών στα Ομηρικά έπη
Ο ανθρωπομορφισμός των θεών στα Ομηρικά έπη διακρίνεται:
α) στον εξωτερικό ή μορφικό. Δεν είναι τυχαίο που σε όλες τις απεικονίσεις της εξωτερικής τους εμφάνισης οι θεότητες εμφανίζονται με ανθρώπινη μορφή. Οι θεοί του Ομήρου έχουν ωραία και εντυπωσιακή εμφάνιση και συχνά περιγράφονται ως πιο όμορφοι και ισχυροί από τους θνητούς. Οι θεοί αποτελούν μια μεγάλη οικογένεια και ζουν όλοι μαζί στον Όλυμπο με πατριαρχική δομή, αντίστοιχα με την ανθρώπινη οικογένεια, όπου όλοι υπακούν στον πατέρα-αφέντη. Επίσης, και η δομή των κοινωνιών τους θυμίζει τις ανθρώπινες: Ο Δίας είναι ο βασιλιάς των θεών και κυβερνά με αυστηρότητα, ενώ οι άλλοι Ολύμπιοι θεοί (αντιστοιχούν στους ευγενείς) υπακούν. Υπάρχουν και κατώτερες θεότητες, όπως η Καλυψώ, οι οποίες πρέπει να ενστερνίζονται τις αποφάσεις των υπολοίπων (αντιστοιχούν στο λαό). Υπάρχουν οικογενειακές σχέσεις, γάμοι και συχνά συγκρούσεις και διαφωνίες, όπως για παράδειγμα συμβαίνει ανάμεσα στον Δία και την Ήρα, την ζηλιάρα σύζυγό του.
Η απεικόνιση των θεών με ανθρώπινη μορφή σε καμία περίπτωση δεν παρέσυρε τον ομηρικό άνθρωπο στην υπεροψία, αλλά διατήρησε την αίσθηση του μέτρου. Είχε συνείδηση ότι η καταπάτηση της διαχωριστικής γραμμής ανάμεσα στο θείο και στο ανθρώπινο οδηγεί στην ύβρη και την αλαζονεία, που είναι θεμελιώδεις αρχές της ελληνικής κοσμοθεωρίας. Οι βασιλείς και οι ήρωες μπορεί να έγιναν ισόθεοι, αλλά ποτέ δεν ξέχασαν την ανθρώπινη φύση τους και την ανάγκη για σεβασμό προς τους θεούς.
και β) στον εσωτερικό ή ψυχικό. Ο ομηρικός άνθρωπος έπλασε τους θεούς του κατ’ εικόνα και ομοίωσή του όχι μόνο στην εμφάνιση αλλά και στο χαρακτήρα και στη συμπεριφορά τους. Έτσι, οι Ολύμπιοι θεοί εκδηλώνουν ανθρώπινα συναισθήματα όπως ζήλια, θυμό, έρωτα, μίσος και εκδίκηση. Με τον τρόπο αυτό γίνονται πιο προσιτοί στους ανθρώπους και συχνά ο Όμηρος τούς παρουσιάζει να κατεβαίνουν ανάμεσα στους θνητούς για να τους συμβουλεύσουν, να τους βοηθήσουν, να τους τιμωρήσουν ανάλογα με τις συμπάθειες και τις αντιπάθειές τους ή, ακόμα, και για να συμμετάσχουν στις γιορτές τους. Τέλος, οι θεοί στον Όμηρο δεν εμφανίζονται παντογνώστες ή παντοδύναμοι, αλλά συχνά κάνουν λάθη, αδικούν, εξαπατούν ή υποκύπτουν σε ανθρώπινες αδυναμίες.
Αναφορές στην Οδύσσεια και στην Ιλιάδα
Εντοπίζουμε πολλά παραδείγματα ανθρωπομορφισμού των θεών στα έπη του Ομήρου. Έτσι, για παράδειγμα, στην «Οδύσσεια», η οργή του Ποσειδώνα για τον Οδυσσέα αποτέλεσε την αιτία των προβλημάτων που τον ταλάνισαν και δυσκόλεψαν το ταξίδι της επιστροφής του στην Ιθάκη. Αντίθετα, η θεά Αθηνά δείχνει εναργώς ενδιαφέρον, συμπάθεια, καθοδήγηση και διάθεση να βοηθήσει τον Τρωικό ήρωα. Επίσης, στο νησί των Φαιάκων, η Καλυψώ ασχολείται με δραστηριότητες θνητών γυναικών, όπως ο αργαλειός και ερωτεύεται τον Οδυσσέα προσπαθώντας να τον πείσει να παραμείνει μαζί της. Ακόμη, είναι πολύ συχνές οι εκδηλώσεις οργής του Δία (Βροντητής, Βροντόφωνος, Βροντοφόρος). Τέλος, οι θεοί κάνουν συνελεύσεις παρόμοιες με αυτές των ανθρώπων, με διαφωνίες αλλά και αντιπαραθέσεις, προκειμένου να αποφασίσουν για διάφορα θέματα (για παράδειγμα την έκβαση του Τρωικού πολέμου ή την τύχη του Οδυσσέα).
Αντίστοιχα στην «Ιλιάδα», ο Δίας, αν και είναι ο ισχυρότερος όλων των θεών υποκύπτει πολλές φορές σε πιέσεις από άλλους θεούς και κυρίως από την γυναίκα του, την Ήρα. Επίσης, σε κάποιο σημείο του έπους η Αφροδίτη πληγώνεται στη μάχη και δείχνει αδυναμία ζητώντας βοήθεια από τη μητέρα της, τη Διώνη. Τέλος, οι θεοί στέλνουν σημάδια (οιωνούς) και μαντείες στους ανθρώπους, που συχνά ερμηνεύονται από μάντεις ή ιερείς και καθοδηγούν τις αποφάσεις των ηρώων και των στρατηγών.
Σημασία του ανθρωπομορφισμού των θεών στον Όμηρο
Ο ανθρωπομορφισμός των θεών στα Ομηρικά έπη επιτρέπει στους αναγνώστες να κατανοήσουν και να ταυτιστούν καλύτερα με τις θεϊκές μορφές. Οι ιστορίες είναι πιο προσιτές, εύληπτες και ενδιαφέρουσες, καθώς οι θεοί με τα ανθρώπινα χαρακτηριστικά τους παίζουν ενεργό ρόλο στις ζωές των ηρώων και των ανθρώπων γενικότερα. Αντανακλάται, επίσης, η αρχαία ελληνική αντίληψη για τη σχέση μεταξύ ανθρώπων και θεών και παρουσιάζεται μια θεολογία όπου οι θεοί δεν είναι απομακρυσμένοι και απόμακροι, αλλά αποτελούν μέρος του κόσμου των ανθρώπων. Επίσης, ο ανθρωπομορφισμός εξυπηρετεί τον Όμηρο, ώστε να οργανώσει την πλοκή των έργων του, να δημιουργήσει κίνητρα και συμπτώσεις, να δώσει λύσεις, να ελέγξει τις εξελίξεις και σε καμία περίπτωση δεν αποτελεί τεχνική αδυναμία. Ο ανθρωπομορφισμός των θεών στον Όμηρο όχι μόνο εμπλουτίζει τη λογοτεχνική αξία των έργων του, αλλά και προσφέρει μια πολύπλοκη εικόνα της αλληλεπίδρασης μεταξύ θεών και ανθρώπων στην αρχαία ελληνική θρησκεία και κοινωνία.
Πηγές:
https://el.wikipedia.org (τελευταία πρόσβαση 3/7/2024)
«Η έννοια του ανθρωπομορφισμού» Ανακτήθηκε από: https://ts.sch.gr (τελευταία πρόσβαση 3/7/2024)
«ανθρωπομορφισμοί» (Apr 10, 2016) Ανακτήθηκε από: https://www.slideshare.net
