«…Στο μεταξύ, ας πιούμε μια γουλιά τσάι… Ας ονειρευτούμε το εφήμερο και ας παραμείνουμε στην έξοχη ανοησία των πραγμάτων.»
Η ιστορία του τσαγιού
Μια χειμωνιάτικη τάση ή μια τελετουργική διαδικασία; Η τρυφερή συντροφιά των απανταχού βιβλιοφάγων ή μια υγιεινή και απολαυστική συνήθεια της καθημερινότητας; Όποια κι αν είναι η αξία που καταλαμβάνει, το τσάι αποτελεί, αναμφιβόλως, ένα δημοφιλές ρόφημα, η χρήση του οποίου υπήρξε, αρχικά, φαρμακευτική.
Ως φυτό, το Camelia Sinensis, ή αλλιώς τσάι, προέρχεται από την Ασία. Η ανακάλυψη του, κατά τον επικρατέστερο θρύλο, υπήρξε τυχαία και αποδίδεται στον κινέζο αυτοκράτορα Σεν Νουνγκ. Σύμφωνα με την ιστορία, ο αυτοκράτορας συνήθιζε, για λόγους υγιεινής, να βράζει το νερό πριν την πόση του. Στη διάρκεια ενός ταξιδιού του, αποφάσισε να σταματήσει την πορεία, δίνοντας διαταγή στους αυλικούς του να βράσουν νερό, προκειμένου να ξεδιψάσουν οι ταξιδιώτες. Ενώ ετοιμαζόταν το νερό, φύσηξε ένας δυνατός αέρας, ο οποίος παρέσυρε διάφορα φύλλα και τα έριξε μέσα στο τσουκάλι. Ο Σεν Νουγκ, μυρίζοντας το άρωμα που αναδυόταν, δε δίστασε να δοκιμάσει το μείγμα, ανακαλύπτοντας, στην συνέχεια, το αναζωογονητικό και εύγεστο ρόφημα.
Η ευρεία καλλιέργεια και παραγωγή του τσαγιού εκκινεί γύρω στον 3ο αιώνα μ.Χ., οπότε το τσάι αρχίζει να αποτελεί, πλέον, ένα καθημερινό ρόφημα. Αργότερα, στις αρχές του 17ου αιώνα, διαδίδεται στο δυτικό κόσμο. Παρά τις φήμες για τα θαυμαστά αποτελέσματα του τσαγιού, η εξάπλωση του στην Ευρώπη υπήρξε αργή, λόγω της επιφυλακτικότητας και της προτίμησης των Ευρωπαίων για άλλα ροφήματα, όπως ο καφές. Οι Ρώσοι υπήρξαν από τους πρώτους θιασώτες του τσαγιού, ενώ οι Βρετανοί το υιοθέτησαν, σταδιακά, από το 1662. Η κατανάλωση του, ωστόσο, παρέμεινε για χρόνια συνυφασμένη με την άρχουσα τάξη και αποτελούσε προνόμιο της αριστοκρατίας, η οποία και συνέδεσε το τσάι με μια μορφή τελετουργίας προς επίδειξη πλούτου και ευγενικής καταγωγής.
Η αξία του, ως ρόφημα, αποδίδεται, τόσο, στην ανακούφιση του πόνου και της αρρώστιας, όσο, και στην πνευματική αναζωογόνηση. Σήμερα, το τσάι έφτασε να αποτελεί το δεύτερο πιο διαδεδομένο ρόφημα στον κόσμο, μετά το νερό και τα είδη του ποικίλουν. Πράσινο ή μαύρο, με φρούτα ή άνθη, σε φακελάκι ή χύμα, το τσάι μοιάζει ν’ αποτελεί το ιδανικό χειμωνιάτικο ρόφημα με πλούσιες ευεργετικές ιδιότητες, καθώς, κι ένα σπουδαίο τελετουργικό ευεξίας και απόλαυσης, που διεγείρει το πνεύμα.
Τεϊσμός: η λατρεία της αισθητικής και της αρμονίας
«Η πρώτη κούπα υγραίνει τα χείλη και το λαιμό μου, η δεύτερη σπάει τη μοναξιά μου…» γράφει, κάποτε, ο Lu Tong, ένας κινέζος ποιητής και λάτρης του τσαγιού, θέλοντας να αποδώσει στη συνήθεια αυτή μια φιλοσοφική θεώρηση.
Η παρασκευή και η κατανάλωση του ροφήματος υπήρξε, πράγματι, ένα σημαντικό κομμάτι της κουλτούρας της Ανατολής. Από την συλλογή των φύλλων και τη διαλογή των σπάνιων λουλουδιών, την ιεροτελεστία του βρασμού και την προετοιμασία, τα σκεύη και τις πορσελάνες, έως και τα ειδικά διαμορφωμένα και στολισμένα δωμάτια του τσαγιού, η διαδικασία της δημιουργίας του απεικονίζει μια ιδιαίτερη αισθητική και φιλοσοφία, που αναπτύχθηκε στην Ανατολή.
«Όπως οι διαφορές ανάμεσα στις ποικιλίες του εκλεκτού κρασιού προσδιορίζουν τα ξεχωριστά χαρακτηριστικά των διαφορετικών περιόδων και εθνοτήτων της Ευρώπης, έτσι και τα ιδεώδη του τσαγιού χαρακτηρίζουν τις ποικίλες τάσεις του πολιτισμού της Άπω Ανατολής. Το τσάι σε στερεά μορφή, που το έβραζαν, το τσάι σε σκόνη, που το χτυπούσαν, τα φύλλα του τσαγιού, που τα βουτούσαν στο καυτό νερό, ανταποκρίνονται, όλα, στις ευκρινώς διαφορετικές συναισθηματικές διαθέσεις των κινεζικών δυναστειών των Τανγκ, των Σουνγκ και των Μινγκ.» αναφέρει, σχετικά με την σημασία του, ο Kakuzo Okakura, στο Βιβλίο του τσαγιού.
Η λεπτεπίλεπτη διαδικασία παραγωγής του τσαγιού αποτελούσε, λοιπόν, μια μορφή τελετής ή καλλιτεχνικού δρώμενου και γινόταν σεβαστή με την απαιτούμενη θρησκευτική ευλάβεια. Οι ακόλουθοι αυτής της τελετουργίας αντιλαμβάνονταν το τσάι, όχι, απλώς, ως ένα εύγευστο και θεραπευτικό ρόφημα, αλλά, και ως μια μορφή λατρείας και φιλοσοφίας, τον Τεϊσμό.
Ο Τεϊσμός εμφανίζεται σα μια διακριτική φιλοσοφική θεώρηση της ζωής, σαν τη λατρεία της ομορφιάς, που κρύβεται πίσω από τη ρυπαρότητα των καθημερινών αναπαραστάσεων και την αποδοχή της ατέλειας της ύπαρξης. Η αγνότητα και η αρμονία, ενυπάρχουν, ως ύψιστες έννοιες μέσα στη φιλοσοφία της Ανατολής, αποδίδοντας στη φύση μια καθαρότητα και μια αισθητική, που διαφέρει σημαντικά από την, συχνά, πεζή ενατένιση του δυτικού κόσμου.
Ο ρομαντισμός της ανατολικής φιλοσοφίας βρίσκεται πλεγμένος με τα πολύχρωμα και αρωματικά άνθη του τσαγιού. Μια κούπα ζεστό τσάι παρουσιάζεται, επομένως, σα μια ανθρώπινη παρηγοριά, μια λύση απέναντι στην ορατή ευτέλεια των πραγμάτων. Η ηρεμία, η αυτογνωσία και η αισθητική απλότητα μπορούν να κατευνάσουν την άσβεστη δίψα του ανθρώπου για το Άπειρο. Η λατρεία του τσαγιού είναι, άρα, η λατρεία μιας μικρής και ταπεινής, πλην ευχάριστης συνήθειας και ισοδυναμεί με μια γαλήνια ποιητική κοσμοθεώρηση. Επιπλέον, ο Τεϊσμός θα μπορούσε εύλογα να ταυτιστεί με τη φιλοσοφία του Ζεν, αντιπροσωπεύοντας, ακόμα, και το πνεύμα του Ταοϊσμού.
Ταοϊσμός: η φιλοσοφία του Λόγου και της Φύσης
«Υπάρχει κάτι απροσδιόριστο, παλιότερο της γης και τ΄ ουρανού. Σιωπηλό και άδειο, μόνο και αμετάβλητο κινείται γύρω αδιάκοπα. Λένε ότι απ’ αυτό γεννήθηκε ο κόσμος. Δεν ξέρω τ’ όνομά του, έτσι το λέμε Λόγο.» αναφέρει ο Λάο Τσε, αναφορικά με την προέλευση του κόσμου, στο συγγραφικό του έργο Τάο Τε Κινγκ.
Ο Λάο Τσε, το όνομα του οποίου σημαίνει «σοφός γέρος» ή «παλιός φίλος», έζησε στην Κίνα, κατά τον 6ο αιώνα π.Χ. και υπήρξε ο ιδρυτής του φιλοσοφικού Ταοϊσμού. Τάο σημαίνει Δρόμος, αλλά, ως έννοια, παρουσιάζεται συχνά ταυτόσημη με το Νόημα, το Πνεύμα, το Νόμο, το Απόλυτο, το Είναι, την Αρμονία, κ.α. Το Τάο, επομένως, καθίσταται ως το ανώνυμο, απροσδιόριστο και πανάρχαιο Ένα, ως ο καθαρός, γαλήνιος και ωφέλιμος Λόγος, το Αμετάβλητο και η Πηγή των πάντων. Ακόμη, εξέχουσα παρομοίωση του Τάο αποτελεί ο κενός χώρος, το άδειο δοχείο και η κρυφή γωνιά ενός δωματίου.
Σε κάθε περίπτωση, το Τάο μπορεί να θεωρηθεί ως η ίδια η ουσία της ύπαρξης, αλλά, και ως μια διαδικασία μετάβασης, ένας δρόμος που οδηγεί στο Απόλυτο. Στο Τάο Τε Κινγκ καταγράφεται το σύνολο της φιλοσοφικής αυτής θεώρησης με την μορφή μικρών κειμένων διδασκαλίας από τον Λάο Τσε, τα οποία εξυμνούν τον σεβασμό προς τη φύση, την ομορφιά της απλότητας και τον αλτρουισμό.
«Πράξε με ηρεμία, γίνε απλός, γεύσου το άγευστο… Βρες το μεγαλείο στα μικρά και στα ασήμαντα.» είναι η φράση που εσωκλείει το πνεύμα του Τάο. Σύμφωνα με τις διδαχές της φιλοσοφίας του Λάο Τσε, η γνώση κατακτάται μέσω της απλότητας και η αρμονία με την αποδοχή. Ο Ταοϊσμός διδάσκει ότι η δύναμη δεν κρύβεται στη βία, αλλά, στην ηρεμία και ότι η φώτιση προέρχεται από την σταθερότητα. «Ένα ψάρι για να φυλαχτεί μένει στα βαθιά νερά, μα ο κόσμος για να φυλαχτεί πρέπει να θάψει τα όπλα του.» εξηγεί ο Λάο Τσε, παροτρύνοντας τον άνθρωπο να εγκαταλείψει την αλαζονεία του και να στραφεί με ηρεμία προς την φύση, ακολουθώντας το δρόμο του προς την Αλήθεια.
Ο Ταοϊσμός, εν ολίγοις, προωθεί την αξία της γνώσης και την αναζήτηση του ουσιαστικού. Απέναντι στην σύγχυση και την απληστία, αντιπαραβάλλει το μέτρο και την απλότητα. Απέναντι στην εχθρικότητα και τη βία, τοποθετεί την αποδοχή, την αυτογνωσία και την συνειδητότητα. Στην πορεία, ο Ταοϊσμός συνδέθηκε με διάφορες πρακτικές σωματικής άσκησης, τέχνης και συμπεριφοράς. Κάποιες από τις πλέον διαδεδομένες είναι η εκλεπτυσμένη ζωγραφική τοπίων, η κινέζικη και ιαπωνική ποίηση, η αυτοάμυνα, ο διαλογισμός και οι ψυχοσωματικές ασκήσεις, η θεραπευτική μέθοδος του βελονισμού και η μακροβιοτική διατροφική συμπεριφορά.
Ταοϊσμός και Τεϊσμός: η σύνδεση
Το τσάι υπήρξε άρρηκτα συνδεδεμένο με τον Ταοϊσμό. Η τελετή της προσφοράς του τσαγιού στους καλεσμένους εκκινεί από τους Ταοϊστές, ενώ, το ρόφημα φαίνεται να αξιοποιείται και από τους Βουδιστές, προκειμένου να αποτραπεί η υπνηλία, στη διάρκεια της πολύωρης πρακτικής του διαλογισμού.
Από φιλοσοφική σκοπιά, ο Ταοϊσμός, σύμφωνα με τους ιστορικούς, είναι η τέχνη του ανήκειν στον κόσμο, καθώς, μέσω αυτού, ο άνθρωπος διαπραγματεύεται την ύπαρξη του. Η φιλοσοφία του Τάο αποκρυσταλλώνει τη λατρεία της Σχετικότητας και της Ατέλειας, την αποδοχή του απλού και του κοσμικού, ως μια μορφή κίνησης, ένα ταξίδι προς την Αλήθεια. Ο άνθρωπος του Τάο, βρίσκεται σε μια σχέση ισότητας με τον κόσμο και τη φύση και εξασκείται πνευματικά, διαλέγοντας τα σωστά υλικά, προκειμένου να βελτιώσει την ύπαρξη του, όπως διαλέγει και επεξεργάζεται τα εκλεκτότερα άνθη και φύλλα για το τσάι του.
«Αδειάζω από καθετί, γαληνεύω.» διαβάζουμε στη διδασκαλία του Τάο. Η καθαρότητα, ιδωμένη μέσα από την έννοια του κενού χώρου, αποτελεί την κατ’ εξοχήν ιδέα του Ταοϊσμού. Η χρησιμότητα των πραγμάτων, υποστηρίζει ο Λάο Τσε, εντοπίζεται μέσα στο κενό, που αυτά τα ίδια φέρουν, μέσα στη δυνητική τους πληρότητα. Έτσι, η αξία ενός δωματίου δε βρίσκεται στους τοίχους ή την σκεπή, αλλά στον κενό χώρο, που αυτά σχηματίζουν. Το κενό είναι ισχυρό, γιατί περιέχει τα πάντα και μέσα σ’ αυτό κάθε κίνηση και ενέργεια είναι πιθανή. Παρομοίως, στην περίπτωση του τσαγιού, η αξία του δοχείου, του τσαγερού ή του φλυτζανιού δεν έγκειται στο σχήμα ή το υλικό, αλλά, στην κενότητα του σκεύους, το οποίο δυνητικά περιέχει το τσάι.
Τέλος, η πνευματικότητα, ως στάση ζωής, αποτελεί τον ακρογωνιαίο λίθο του Ταοϊσμού και ακολουθεί, εξίσου, τη λατρεία του τσαγιού. Ο δρόμος του Τάο είναι μια ατομική πορεία, όπως και το τσάι. Το αρωματικό ρόφημα είθισται να σερβίρεται σε κοινωνικές εκδηλώσεις και να μοιράζεται στην ομήγυρη μέσα από ένα κοινό δοχείο, ωστόσο, η απόλαυση του είναι ζήτημα προσωπικό και γίνεται μέσα από ένα κατ’ εξοχήν ατομικό σκεύος, το φλυτζάνι ή την κούπα. Από την άποψη αυτή, η συλλογή των φύλλων και των λουλουδιών, το βράσιμο και το φιλτράρισμα τους, που απελευθερώνει την ουσία και τα εξαίσια αρώματα του τσαγιού και η αναζήτηση της ιδανικής γεύσης, μοιάζουν να σκιαγραφούν την προσωπική πορεία του ανθρώπου μέσα στη ζωή, το μονοπάτι, που ο καθένας ακολουθεί προς την Αλήθεια.
Πηγές που χρησιμοποιήθηκαν για το άρθρο αυτό:
Οκάκουρα Κακούζο, «Το Βιβλίο του Τσαγιού», Βιβή Γεωργαντοπούλου. Αναρτήθηκε από: http://amagi.gr/content/okakoyra-kakoyzo-vivlio-toy-tsagioy (Τελευταία προβολή: 22/11/2020)
Η ιστορία του τσαγιού δια μέσου των αιώνων. Αναρτήθηκε από: https://www.onmed.gr/ygeia-eidhseis/story/345359/h-istoria-toy-tsagioy-dia-mesoy-ton-aionon (Τελευταία προβολή: 22/11/2020)
Η ιστορία του τσαγιού. Αναρτήθηκε από: https://www.sansimera.gr/articles/49 (Τελευταία προβολή: 22/11/2020)
Λάο Τσε, Τάο Τε Κινγκ το βιβλίο του Λόγου και της Φύσης, Εισαγωγή, απόδοση, σχόλια, επίμετρο: Γιώργος Αλεξάκης, Εκδόσεις Σμίλη, Αθήνα, 1996
Kakuzo Okakura, The Book of Tea, Publisher: Penguin Classics, 2016
