“I carry from my mother’s womb a fanatic heart” William Butler Yeats (1865-1939)
Ένα από τα διεθνώς αναγνωρισμένα σονέτα της αγγλικής ποίησης είναι εκείνο του William Butler Yeats, «Η Λήδα και ο Κύκνος». Πρόκειται για ένα εξαιρετικά ενδιαφέρον έργο το οποίο, βασιζόμενο στην αρχαία ελληνική μυθολογία, αποτελεί ένα εγχείρημα ιστορικής αναπαράστασης και μία απάντηση, θα έλεγε κανείς, του δημιουργού στο τότε τεταμένο πολιτικό κλίμα της Ιρλανδίας του 1924, μίας χώρας που μόλις είχε βγει από τον εμφύλιο πόλεμο.
Μεγαλωμένος σε Άγγλο-Ιρλανδική οικογένεια και τρέφοντας βαθιά αγάπη για την πατρίδα του, ο Yeats υπήρξε ένθερμος υποστηρικτής της ιρλανδικής ιδιαιτερότητας και ενεργός υπερασπιστής της ανεξαρτησίας της χώρας του. Μέχρι και πριν το θάνατό του, τον Ιανουάριο του 1939, η Ιρλανδία βίωσε έναν εμφύλιο και έναν απελευθερωτικό πόλεμο, γεγονότα που όχι απλώς στιγμάτισαν την προσωπικότητα του ποιητή αλλά επηρέασαν καθοριστικά τη θεματολογία των έργων του. Συντηρητικός, παράλληλα όμως, και καινοτόμος στον τρόπο γραφής του, ο Yeats αποδείχθηκε ένας από τους κορυφαίους αγγλόφωνους ποιητές του 20ού αιώνα.
Η λογοτεχνία και η τέχνη, κατά τη γνώμη του, αποτελούν αναπόσπαστο κομμάτι της κουλτούρας και του πολιτισμού μιας χώρας. Είναι, υποστήριζε, οι βασικοί παράγοντες που συμβάλλουν στη διαμόρφωση ιδεολογιών και τη μεταβολή πολιτισμικών πεποιθήσεων. Η μυθολογία, συγκεκριμένα, είναι μια μορφή τέχνης που «επιδιώκει να επιβάλλει τάξη και επίγνωση πάνω στην ποικιλομορφία και το χάος του βιωματικού κόσμου» (Thanassa, 2010). Έχοντας αυτά στο νου, ο Ιρλανδός εθνικιστής στόχευσε στην καταπολέμηση της αποικιοκρατικής καταπίεσης της Ιρλανδίας από τη Μεγάλη Βρετανία μέσω της δημιουργικής γραφής του, και ανταποκρίθηκε στην πολιτική και κοινωνική πραγματικότητα της εποχής του γράφοντας μια ευρεία γκάμα έργων.
«Η Λήδα και ο Κύκνος», λοιπόν, είναι μια σύντηξη μυθολογίας, ιστορίας αλλά και θρησκείας. Μέσα σε δεκατέσσερις γραμμές και ακολουθώντας ιαμβικό πεντάμετρο, ο Yeats περιγράφει μια βίαιη, αποκρουστική σκηνή, τη σκηνή του βιασμού της βασίλισσας της Σπάρτης, Λήδα, από τον «πατέρα των Θεών και των ανθρώπων», Δία, ο οποίος έχει πάρει τη μορφή ενός κύκνου.
Ανέμου αιφνίδια ριπή: τρανά φτερά ακόμα πλαταγίζουν
Πάνω απ’ την κόρη που παραπατά, και της χαϊδολογάνε τα μεριά
Οι σκουρωπές μεμβράνες, οι ραμφισμοί τον τρυφερό αυχένα αδράχνουν,
Στο στέρνο του τα στήθια της τα ανήμπορα ως κρατά.
Πώς με τα αβέβαια σκιαγμένα δάχτυλα να απωθήσει
Ολόφτερη αυτή τη δόξα απ’ τα λυμένα της γοφιά;
Και πώς το σώμα που το πλάγιασε η ολόλευκή του βιάση
Δεν θα ‘νιωθε τον χτύπο απ’ την παράξενη καρδιά;
Απλώνει ένα ρίγος στα λαγόνια της παντού
Τα τείχη πέσαν, τη στέγη και τον πύργο πυρκαγιές κρατούν
Και ο Αγαμέμνων κείτεται νεκρός χαμένος.
Κι έτσι συνεπαρμένη,
Κι απόλυτα ως την όριζε το βάρβαρο το αίμα του ανέμου,
Να πήρε κάτι από τη γνώση και τη δύναμή του,
Πριν πια αδιάφορο το ράμφος την παρατήσει εκεί πεσμένη;
[Απόδοση : Μαριάννα Παπουτσοπούλου]
Η ιστορία της αποπλάνησης της Λήδας αποτέλεσε, και αποτελεί, έμπνευση για εκατοντάδες καλλιτέχνες και ζωγράφους, μεταξύ των οποίων και οι πασίγνωστοι Λεονάρντο Ντα Βίντσι, Μικελάντζελο, και Τιντορέττο. Αρκετοί από αυτούς, μάλιστα, επέλεξαν να προσδώσουν στα αριστουργήματά τους μια ρομαντική ερμηνεία του σονέτου, μια ωραιοποιημένη, άκρως αισθησιακή παραπλάνηση που απεικονίζει το αρμονικό σμίξιμο μεταξύ του θεϊκού και του ανθρωπίνου, του αθάνατου και του θνητού, του αιώνιου και του παροδικού. Στον πίνακα του Cesare Mussini, για παράδειγμα, η Λήδα αναπαρίσταται ως μια δελεαστική, ελκυστική, προκλητική σχεδόν, φιγούρα που προσκαλεί κοντά της τον κύκνο.
Γιατί, όμως, μια τέτοια απόδοση μπορεί να θεωρηθεί αποπροσανατολιστική;
Γιατί πρωταρχικός σκοπός του Yeats, δεν ήταν απλώς να κάνει μια μυθολογική αναδρομή ή να προωθήσει την κουλτούρα του βιασμού, όπως αρκετοί υποστηρίζουν, αλλά αντιθέτως, να υπογραμμίσει τις τραγικές επιπτώσεις της εξάπλωσης της παγκόσμιας αυτοκρατορικής ισχύς: της Μεγάλης Βρετανίας. Φτάνει να αναλογιστεί κανείς το ιστορικό, κοινωνικό αλλά και θρησκευτικό κλίμα όπου γράφτηκε το σονέτο αλλά και να λάβει υπόψιν τη γλώσσα στην οποία αποδόθηκε: την αγγλική, τη γλώσσα των αποικιστών. Αυτό, όμως, που ξεχωρίζει το συγκεκριμένο έργο, είναι ότι δεν αποτελεί μια άμεση, στοχευμένη επίθεση στις κτηνωδίες της αποικιοκρατικής εξάπλωσης, αλλά παίρνει τη μορφή μιας σιωπηλής, παρατεταμένης κραυγής βιασμού που εκθέτει έμμεσα τις φρικαλεότητες της αποικιοκρατίας. Είναι, με λίγα λόγια, η λυρική απάντηση και επίκριση, ταυτόχρονα, του Yeats πάνω στην ιρλανδική υποταγή από την ισχυρότερη αποικιακή δύναμη.
Μέσα από μία αλληγορία, βλέπουμε την άνιση κατανομή δύναμης μεταξύ της Λήδας και του Δία, της υποταγμένης αποικίας και της ανυποχώρητης μητρόπολης, αντίστοιχα. Τα «αβέβαια σκιαγμένα δάχτυλα» της Λήδας προσπαθούν μάταια να αποτρέψουν το μοιραίο: την ολοκληρωτική κατοχή του αποικιοκρατικού υποκειμένου από τα “τρανά φτερά» της αυτοκρατορίας. Η αδυναμία της να απομακρύνει τον κύκνο είναι εκείνη που τονίζει την ανικανότητα της Ιρλανδίας να αμυνθεί και να «απωθήσει» την ακατανίκητη δύναμη της Μεγάλης Βρετανίας, της μακροβιότερης δυτικής αυτοκρατορίας που κατάφερε, επιτυχώς, να διατηρήσει για αιώνες το ευρύ δίκτυο αποικιών σε όλη την υδρόγειο. Και κάπως έτσι, «τα τείχη πέσαν», η χώρα έχασε την εθνική ιρλανδική της ταυτότητα και υποδουλώθηκε στους Άγγλους εισβολείς (1919). Η υπεροχή και η κυριαρχία του Δία πάνω στο σώμα της Λήδας, αντικατοπτρίζει τη γενικότερη φιλοσοφία της αποικιοκρατίας πάνω στην οποία η Ania Loomba βάσισε την αναλογία «γυναίκα/χώρα», όπου το γυναικείο σώμα βρίσκεται υπό την «κατοχή» του αντρικού.
Ένα εύλογο ερώτημα που προκύπτει, όμως, είναι: γιατί ο Δίας πήρε τη μορφή ενός, φαινομενικά, όμορφου πτηνού που κάθε άλλο παρά μόνο φόβο και κίνδυνο δεν αποπνέει;
Η επιλογή του Yeats ήταν, ασφαλώς, μελετημένη. Ο κύκνος ήταν (από τη Μεσαιωνική περίοδο) και εξακολουθεί να είναι μέχρι και σήμερα σύμβολο αγνότητας, έρωτα και ειρήνης, συχνά συνδεδεμένο με βασιλικές οικογένειες του παρελθόντος. Αποτελώντας, έτσι, μια άκρως παραπλανητική φιγούρα, καταφέρνει με την επιδέξια ομορφιά του να αποπλανήσει και να παρενοχλήσει την ανυποψίαστη βασίλισσα.
Το αποτέλεσμα της ένωσης αυτής;
Η απαρχή της σύγχρονης εποχής, που συμβολίζεται μέσα από τη γέννηση της Ωραίας Ελένης. Υπενθυμίζοντας στον αναγνώστη ότι η ιστορία επαναλαμβάνεται, ο Yeats παραλληλίζει την αποπλάνηση της Λήδας με τον Ευαγγελισμό της Θεοτόκου, για αυτό, άλλωστε, και ο αρχικός τίτλος του σονέτου ήταν «Ευαγγελισμός» (Annunciation) όταν πρώτο-δημοσιεύτηκε το 1923 στο The Dial και το To-morrow. Όπως ακριβώς η θεϊκή μορφή του Δία περιορίζεται στο σώμα ενός κύκνου, με τον ίδιο τρόπο το Άγιο Πνεύμα εκπληρώνει τα λόγια του Αρχάγγελου Γαβριήλ, ερχόμενο με τη μορφή περιστεριού στην Παναγία. Μέσα από αυτήν την ανάμειξη, Θεού και ανθρώπου, προέκυψε ο Ιησούς Χριστός, του οποίου η γέννηση σηματοδότησε την καταστροφή μίας παλιάς τάξης και εγκαινίασε μια νέα εποχή, έναν χριστιανικό πολιτισμό.
Όμως εδώ, πρόκειται για έναν Ευαγγελισμό εντελώς διαφορετικού τύπου. Η αρπαγή της Ελένης από τον Πάρη αποτέλεσε την αφορμή, κι έπειτα την αιτία, της καταστροφής του ελληνικού πολιτισμού και τη δημιουργία μιας νέας, σύγχρονης εποχής. Εν αντιθέσει, λοιπόν, με την αποικιοκρατική προσέγγιση του σονέτου, η θρησκευτική ερμηνεία προσφέρει μία πιο αισιόδοξη ανάγνωση του μύθου, κατά την οποία η υπερφυσική δύναμη ενός Θεού αναμειγνύεται με τον άνθρωπο, έχοντας έναν σκοπό: την αναζωογόνηση ενός πολιτισμού που παρακμάζει.
Πηγές:
Yeats, William Butler. “Leda and the Swan”. 1923.
“Αποικιοκρατία και αποικιακοί ανταγωνισμοί”. Φωτόδεντρο. ebooks.edu.gr. Ανακτήθηκε από: http://ebooks.edu.gr/ebooks/v/html/8547/5204/Istoria_G-Gymnasiou_html-empl/index3_15.html
Loomba, Ania. “Colonialism/Postcolonialism”. 3rd Ed. New York: Routledge. 2005. Print.
Ruzbeh, Babaee et al., “Yeats’ “Leda and the Swan”: A Myth of Violence”, Volume 27, pp. 170-176, Published by SciPress Ltd, Switzerland, 2014. Ανακτήθηκε από: https://www.scipress.com/ILSHS.27.170.pdf
Shadi S., et al., “Re-tellings of the Myth of Leda and the Swan: A Feminist Perspective”, Volume 1, Issue 1, 2017, pp. 32-41, Department of English, Hashemite University, Jordan. Ανακτήθηκε από: https://www.sryahwapublications.com/annals-of-language-and-literature/pdf/v1-i1/5.pdf
Tewksbury, Ruth. “How do poets in the Age of Modernism respond to the political realities of their present moment? A cognitive analysis of ‘Leda and the Swan’ W.B Yeats”, Volume 2: 2008-2009, The University of Nottingham, School of English Studies. Ανακτήθηκε από: https://www.nottingham.ac.uk/english/documents/innervate/09-10/0910tewkesburyledayeats.pdf
Thanassa, M. (2010). “In the embrace of the swan: The poetry and politics of corruption in Yeats and Lawrence”.
