Οι γνωστικές προκαταλήψεις (cognitive biases) είναι συστηματικά λάθη στη διαδικασία της σκέψης μας. Συχνά, αυτές είναι αποτέλεσμα της προσπάθειας του εγκεφάλου να απλοποιήσει την επεξεργασία πληροφοριών. Ως εκ τούτου, οδηγούμαστε σε λανθασμένα συμπεράσματα, καθώς δε βασιζόμαστε σε ξεκάθαρες αποδείξεις για μία κατάσταση. Αντιθέτως, βασιζόμαστε στη λήψη γρήγορων αποφάσεων, μία μορφή, δηλαδή, γνωσιακής “παράκαμψης”, με ό,τι αυτό συνεπάγεται.
Οι γνωστικές προκαταλήψεις είναι μέρος της ανθρώπινης σκέψης, χωρίς να είναι απαραίτητα αρνητικός ο ρόλος όλων αυτών. Οι ψυχολόγοι πιστεύουν ότι υπηρετούν έναν προσαρμοστικό σκοπό, να μπορούμε να λαμβάνουμε γρήγορα αποφάσεις. Αυτό θα μπορούσε να έχει θετική έκβαση σε περιπτώσεις όπου αντιμετωπίζουμε έναν κίνδυνο ή απειλείται η ζωή μας.
Η έννοια της γνωστικής προκατάληψης εισήχθη για πρώτη φορά από τους ερευνητές Amos Tversky και Daniel Kahneman το 1972. Έκτοτε, έχουν περιγραφεί διάφοροι τύποι προκαταλήψεων που επηρεάζουν τις αποφάσεις μας σε διάφορους τομείς. Χαρακτηριστικοί τομείς είναι η κοινωνική συμπεριφορά, ο χώρος της εκπαίδευσης και των επιχειρήσεων.
Τύποι γνωστικών προκαταλήψεων:
Μερικοί από τους πιο κοινούς τύπους είναι οι εξής:
- Προκατάληψη επιβεβαίωσης (confirmation bias): Σύμφωνα με αυτήν, τείνουμε να δίνουμε έμφαση σε πληροφορίες που στηρίζουν τις απόψεις και τις ιδέες μας. Την ίδια στιγμή, χωρίς να το καταλαβαίνουμε, αγνοούμε πληροφορίες που αντιτίθενται στα πιστεύω μας.
- Μεροληψία δράστη-παρατηρητή (actor-observer bias): Είναι η τάση να αποδίδουμε τις πράξεις μας σε εξωτερικά αίτια, ενώ τη συμπεριφορά των άλλων σε εσωτερικά. Για παράδειγμα, μπορεί να αποδόσουμε τη χαμηλή οδηγική μας ικανότητα στην παραβίαση των προτεραιοτήτων μας στο δρόμο από τους άλλους οδηγούς. Ταυτοχρόνως, μπορεί να θεωρήσουμε ότι οι άλλοι δεν είναι καλοί οδηγοί, εξαιτίας της έλλειψης των σχετικών ικανοτήτων.
- Φαινόμενο ψευδούς ομοφωνίας (false-consensus effect): Σύμφωνα με αυτό, τείνουμε να υπερεκτιμάμε το πόσο οι άλλοι άνθρωποι συμφωνούν μαζί μας.
- Προκατάληψη της αυτοεξυπηρέτησης (self-serving bias): Αποδίδουμε τις επιτυχίες και τις θετικές καταλήξεις διάφορων καταστάσεων, στον εαυτό μας. Όμως, όταν αντιμετωπίζουμε αποτυχίες ή τα πράγματα δεν πάνε καλά, έχουμε την τάση να κατηγορούμε εξωτερικούς παράγοντες.
- Προκατάληψη της προσοχής (attentional bias): Είναι η τάση να στρέφουμε την προσοχή μας σε συγκεκριμένα ερεθίσματα, ενώ παράλληλα αγνοούμε τα υπόλοιπα. Για παράδειγμα, ας υποθέσουμε ότι σκοπεύουμε να αγοράσουμε ένα καινούριο σπίτι. Μπορεί να δίνουμε σημασία στην εμφάνισή του, αλλά να αγνοούμε την τιμή ή το αν μας βολεύει η τοποθεσία του.
Τί προκαλεί τις γνωστικές προκαταλήψεις;
Θα μας έπαιρνε πολύ χρόνο, ακόμα και για την πιο απλή επιλογή, αν έπρεπε να σκεφτούμε κάθε πιθανό παράγοντα όταν παίρνουμε μία απόφαση. Έτσι, λόγων των πολλών πληροφοριών στο περιβάλλον, κάποιες φορές χρειάζεται να βασιζόμαστε σε κάποιες γνωστικές συντομεύσεις, ώστε να μπορούμε να δράσουμε γρήγορα. Αυτές είναι γνωστές, ως ευρετικές και, ενώ συχνά μπορούν να είναι ακριβείς, οδηγούν, επίσης, σε λάθη στη σκέψη.
Υπάρχουν και κάποιοι άλλοι παράγοντες που συμβάλλουν στις γνωστικές προκαταλήψεις. Αυτοί είναι τα κίνητρα του ατόμου, τα συναισθήματά του, οι πιέσεις από τον κοινωνικό περίγυρο και οι περιορισμοί στην ικανότητα του μυαλού να επεξεργαστεί τις πληροφορίες.
Πώς μπορούν να αντιμετωπιστούν;
Παρά τη συχνότητα, με την οποία εμφανίζονται, υπάρχουν κάποιοι τρόποι για να τις ξεπεράσουμε. Πρώτα απ’όλα, θα ήταν ωφέλιμο να είμαστε ενήμεροι αυτών των προκαταλήψεων και να αναρωτηθούμε πώς μπορούν να επιδράσουν στη σκέψη μας. Σύμφωνα με μία μελέτη, αυτή η διαδικασία μπορεί να μειώσει τις συνέπειες των γνωστικών προκαταλήψεων κατά 29%. Επίσης, είναι χρήσιμο να εξετάσουμε τους παράγοντες που επηρεάζουν τις αποφάσεις μας (π.χ. υπερβολική σιγουριά). Αυτό, ίσως, μας βοηθήσει να κάνουμε καλύτερες επιλογές. Τέλος, ένας αποτελεσματικός τρόπος είναι να αμφισβητούμε ενεργά τις προκαταλήψεις μας. Για παράδειγμα, να κάνουμε ερωτήσεις, όπως “ποιους άλλους παράγοντες παρέβλεψα;” ή “δίνω υπερβολική βαρύτητα σε ορισμένες καταστάσεις;”. Αυτή η πρακτική μπορεί να μας κάνει πιο κριτικούς στοχαστές.
Πηγές:
- Γνωσιακή προκατάληψη (cognitive bias). Ανακτήθηκε από https://www.therapia.gr/ (τελευταία πρόσβαση 15/11/2020 στις 23:00)
- 27 τρόποι με τους οποίους ο εγκέφαλός μας διαστρεβλώνει την πραγματικότητα. Ανακτήθηκε από https://www.psychologynow.gr/ (τελευταία πρόσβαση 15/11/2020 στις 23:00)
- What Is Cognitive Bias? Ανακτήθηκε από https://www.verywellmind.com/ (τελευταία πρόσβαση 15/11/2020 στις 23:00)
- 12 Common Biases That Affect How We Make Everyday Decisions. Ανακτήθηκε από https://www.psychologytoday.com/us (τελευταία πρόσβαση 15/11/2020 στις 23:00)
