Τεχνολογία και περιβάλλον: Μια σύντομη ιστορία της συζήτησης
Στις αρχές της δεκαετίας του 1970, ένα σύνολο άρθρων του Herbert Simon, του Nathan Rosenberg, του Vernon Ruttan, του Chauncey Starr και του Richard Rudman ανέπτυξαν το ίδιο επιχείρημα (έστω και με διαφορετικά επιχειρήματα): συγκεκριμένα, ότι σχετικές και βιώσιμες λύσεις στα περιβαλλοντικά προβλήματα απαιτούν περισσότερη, και καλύτερη ειδίκευση στην τεχνολογία, όχι λιγότερη. Για να είμαστε ακριβείς, περισσότερη «τεχνολογία» δεν σημαίνει απαραίτητα περισσότερη σημερινή τεχνολογία ή απλούστερη τεχνολογία «hardware», αλλά θα σήμαινε κυρίως μια βαθύτερη κατανόηση των μηχανισμών που αποτελούν τη βάση της τεχνολογικής αλλαγής και των παραγόντων που διέπουν τη διάδοση περιβαλλοντικά σχετικών τεχνολογιών ως αυξημένη γνώση τού πολιτικού και θεσμικού πλαισίου που θα μπορούσε να προωθήσει ή να παρεμποδίσει τις απαιτούμενες αλλαγές.
Μια ορισμένη αλλαγή αντίληψης και επανάκτηση του δυνητικού ρόλου τής τεχνολογίας σημειώθηκε στα τέλη της δεκαετίας του ’80. Εκείνη την εποχή, προέκυψε μια πιο διαφοροποιημένη άποψη της τεχνολογίας. Το «παράδοξο της τεχνολογικής ανάπτυξης» περιγράφει την τεχνολογία ως διττή φύση σε σχέση με το περιβάλλον: Η τεχνολογία είχε πρωτοφανή αντίκτυπο στο περιβάλλον, κυρίως μέσω αυξήσεων της παραγωγικότητας που επέτρεψαν σημαντική αύξηση της παραγωγής (και της κατανάλωσης). Ταυτόχρονα, ωστόσο, οι τεχνολογικές αλλαγές έχουν επίσης ενισχύσει τις τεχνολογικές και οικονομικές δυνατότητες αποκατάστασης.
Οι θετικές περιβαλλοντικές επιρροές της τεχνολογίας απορρέουν από τρεις μηχανισμούς: (1) σε κάθε στιγμή, οι διαδικασίες τεχνολογικής υποκατάστασης αυξάνουν την αποδοτικότητα των τρόπων παραγωγής και τη χρήση αγαθών και υπηρεσιών, προσφέροντας νέες δυνατότητες για να υπερνικηθούν οι περιορισμοί π.χ. της λειψυδρίας και της εξάντλησης πόρων, την «ηλικία υποκαταστάσεως» (κατά την έννοια του Goeller και του Weinberg) ή την υπέρβαση των περιορισμών που επιβάλλονται από την απορροφητική ικανότητα του περιβάλλοντος. (2) ορισμένες τεχνολογίες, όπως οι δορυφορικές τεχνολογίες, οι οποίες δεν εισέρχονται σε καμία διαδικασία αντικατάστασης (δεν αντικαθιστούν άμεσα καμία παλιά τεχνολογία), μπορούν να θεωρηθούν ως «αύξηση φυσικών πόρων», π.χ. επιτρέποντας την ανακάλυψη νέων υδρογονανθράκων ή
δεξαμενές νερού και (3) η τεχνολογική αλλαγή, ή μάλλον οι αλλαγές σε πλήθος αλληλένδετων τεχνολογιών, θα μπορούσαν (τουλάχιστον κατ ‘αρχήν) να προσφέρουν μειώσεις των πόρων, των υλικών και της περιβαλλοντικής έντασης των βιομηχανικών κοινωνιών, οι οποίες δεν είναι μόνο περιθωριακές. Αυτό το τεχνολογικό δυναμικό προέκυψε από μελέτες που χαρακτήρισαν τις μακροπρόθεσμες τάσεις στη χρήση υλικών και ενέργειας («αποϋλοποίηση») που απεικόνιζαν σαφώς τις βελτιώσεις των τάξεων μεγέθους από την αρχή της Βιομηχανικής Επανάστασης και προσδιόρισαν παρόμοιες δυνατότητες τάξης μεγέθους για μελλοντικές βελτιώσεις επίσης.
Τεχνολογία και Περιβάλλον: Τρία βασικά ζητήματα
Η αβεβαιότητα, η άγνοια και η «διασπαρμένη γνώση» περιγράφονται ως κυρίαρχος τρόπος παραγωγής και διάχυσης της τεχνολογικής γνώσης. Αυτό ισχύει ιδιαίτερα για τις περιβαλλοντικές γνώσεις και την επίγνωση των προβλημάτων. Ένα σημαντικό ζήτημα που ασχολείται με αυτό το ζήτημα είναι εάν η επιστήμη και η πολιτική μετακινούνται από ένα σύστημα που χαρακτηρίζεται από απροσδόκητες ανακαλύψεις και (περιβαλλοντικές) «εκπλήξεις» και όρια προσοχής από τη διοίκηση (η χάραξη πολιτικής μπορεί να ασχολείται μόνο με περιορισμένο αριθμό ζητημάτων κάθε φορά) σε ένα σύστημα που χαρακτηρίζεται από έναν πιο ορθολογικό και συστηματικό τρόπο απόκτησης και διανομής γνώσεων.
Το δεύτερο ερώτημα που ασχολείται με τα άρθρα ασχολείται με τις εντάσεις μεταξύ των δυνάμεων της τεχνολογικής σταθερότητας και της αδράνειας (που συνδέονται με την αύξηση των αποδόσεων, τα αποτελέσματα κλειδώματος και τα χαρακτηριστικά της εξάρτησης των μεγάλων τεχνολογικών συστημάτων από τη διαδρομή) και τις δυνάμεις της αλλαγής, του περιβάλλοντος ως ένας πιθανός παράγοντας που οδηγεί στην κατεύθυνση της τεχνολογικής αλλαγής.
Επίσης, τα άρθρα επισημαίνουν νέες προκλήσεις πολιτικής που αναδύονται. Με λίγα λόγια, η τεχνολογική πολιτική πρέπει να ενσωματώνει ολοένα και περισσότερο την απόκτηση γνώσεων και την παρακολούθηση του περιβάλλοντος σε όλο και μεγαλύτερο χρονικό διάστημα και όλο και περισσότερο αντικειμενικούς στόχους (με έμφαση σε μακροπρόθεσμους αναπτυξιακούς στόχους αντί βραχυπρόθεσμης επιλογής τεχνολογίας) και στόχους με διάχυση συμφραζόμενους παράγοντες και κίνητρα που κατευθύνουν τη διάχυση της τεχνολογίας).
Ο Ρόλος του Περιβάλλοντος ως παράγοντας επαγωγής για την αλλαγή σε έναν κόσμο που χαρακτηρίζεται από την τεχνολογική και θεσμική αδράνεια
Σε διαφορετικά επίπεδα (τεχνολογίες, θεσμοί, τρόποι παραγωγής και κατανάλωσης) οι τροχιές ανάπτυξης χαρακτηρίζονται από ιδιότητες που εξαρτώνται από τη διαδρομή: αδράνεια, επιμονή και «lock-in». Υπάρχουν πολλά παραδείγματα στον τομέα του ενεργειακού τομέα, της κατανάλωσης υλικών, των συστημάτων μεταφοράς και ούτω καθεξής. Διαφορετικά είδη αθροιστικών διαδικασιών και θετικών ανατροφοδοτήσεων μπορούν να οδηγήσουν σε τεχνολογικό κλείδωμα.
Αυτό καθιστά την αντιπροσώπευση των τεχνολογικών αλλαγών ένα δύσκολο έργο. Ωστόσο, είναι ακόμη μεγαλύτερη πρόκληση για τη χάραξη πολιτικών για την ανακατανομή των κυρίαρχων (μη βιώσιμων από περιβαλλοντική άποψη) τάσεων ανάπτυξης και για την αποφυγή του τεχνολογικού και θεσμικού αποκλεισμού. Παρ’ όλα αυτά, τα περιβαλλοντικά κριτήρια έχουν τη δυνατότητα να αλλάξουν την κατεύθυνση των τεχνικών αλλαγών και να ενθαρρύνουν τις τεχνολογικές καινοτομίες στο σχεδιασμό νέων συστημάτων και τους μηχανισμούς μέσω των οποίων εξελίσσονται τα σχετικά μερίδια αγοράς των ανταγωνιστικών τεχνολογιών.
Μία ερώτηση που εξετάζεται σε αυτό το ειδικό θέμα είναι: υπό ποιες συνθήκες η κοινωνία μπορεί να ξεπεράσει την τεχνολογική αδράνεια και το κλείδωμα για να επιταχύνει τη μετάβαση προς νέες (αλλά ακόμα αβέβαιες) τεχνολογικές και θεσμικές διαμορφώσεις που είναι πιο συμβατές με το περιβάλλον; Αυτές οι συνθήκες μπορούν να εξερευνηθούν στο θεωρητικό επίπεδο: ο Vernon Ruttan δείχνει ότι τα οικονομικά της εξάρτησης από τη διαδρομή και της θεωρίας της καινοτομίας θα μπορούσαν να συνδυαστούν αμοιβαία επωφελώς.
Εν ολίγοις, τα περιβαλλοντικά κριτήρια μπορούν να διαδραματίσουν έναν ρόλο ως επαγωγικοί παράγοντες για τη δημιουργία κινήτρων για βαθμιαία βελτίωση των υφιστάμενων συστημάτων. Γνωρίζουμε, ωστόσο, ότι οι αυξημένες βελτιώσεις δεν επαρκούν για την επίτευξη των μειώσεων της κατανάλωσης ενέργειας και υλικών που μπορεί να απαιτηθούν για την ελάφρυνση ορισμένων πιθανών περιβαλλοντικών επιπτώσεων.
Προς το παρόν, δεν είναι σαφές εάν το περιβάλλον, μαζί με άλλους παράγοντες που προκαλούν, είναι αρκετά ισχυρό για μια ώθηση που οδηγείται από την τεχνολογία προς ένα νέο «πράσινο» τεχνοοικονομικό παράδειγμα. Συνεπώς, υπάρχει ανάγκη για σημαντική πολιτική στήριξη για την ενεργοποίηση τέτοιων αλλαγών.
Συμπεράσματα – Συζήτηση
Υπάρχει, ωστόσο, μια κατηγορία τεχνολογιών που απαιτεί υποστήριξη χωρίς καμία αμφιβολία. Αυτές οι τεχνολογίες είναι εκείνες που ταξινομούνται ως ερευνητικά εργαλεία, όργανα παρατήρησης και εξερεύνησης και εργαλεία λήψης αποφάσεων («μετα-τεχνολογίες»). Αυτές οι τεχνολογίες αυξάνουν τις δυνατότητες μέτρησης, ελέγχου, παρατήρησης, εκμάθησης και λήψης αποφάσεων. Οι προσπάθειες για την ανάπτυξη τέτοιων τεχνολογιών μπορούν στην πραγματικότητα να επωφεληθούν επίσης από την «ανακύκλωση» στρατιωτικών τεχνολογιών και περιβαλλοντικά σημαντικών δεδομένων.
Χρειαζόμαστε περισσότερη τεχνολογία, όχι λιγότερη, ήταν η πίστη διαφόρων συγγραφέων που γράφουν για περιβαλλοντικά προβλήματα στη δεκαετία του 1970. Σε αυτήν την αληθινή πρόταση θα μπορούσε να προστεθεί ότι χρειαζόμαστε πρωτίστως νέους τρόπους παραγωγής και διανομής γνώσεων, ευέλικτων κανονισμών, τεχνολογικής πολυμορφίας, καθώς και αύξηση των δυνατοτήτων παρατήρησης και εκμάθησής μας σχετικά με τις περιβαλλοντικές επιπτώσεις των τεχνολογιών. Από την άποψή μας, μόνο νέοι τρόποι τεχνολογικής μάθησης, «μετα-τεχνολογίες» και νέες «τεχνολογίες» θεσμών και ευέλικτα ρυθμιστικά πλαίσια θα μας επιτρέψουν να αντιμετωπίσουμε καλύτερα τα προβλήματα της άγνοιας, της αβεβαιότητας και της πολυπλοκότητας των επιλογών που διακυβεύονται για τη στήριξη της μετάβασης στην περιβαλλοντική συμβατότητα.
Επιστημονικά Άρθρα:
- Technology and the Environment: An overview, Dominique Foray, Arnulf Griibler – International Institute for Applied Systems Analysis, Laxenburg, Austria, March 1997.
- Technology and Environment, Management Science B (Applications), Simon, H., XIX, (10), 1110-1121
(1973). - Technology and Environment, in Perspectives on Technology. N. Rosenberg, ed ., Cambridge
University Press, Cambridge MA, 1976. - Technology and the Environment, Ruttan, V., American Journal of Agricultural Economics 53, 707-717
(1971). - Parameters of Technological Growth, Starr, C., and Rudman, R., Science 182 (October 26), 358-364 (1973).