Ο «Χαμένος Παράδεισος» του Τζον Μίλτον είναι το τελευταίο έργο ενός είδους που έχει τις ρίζες του στην αρχαία Ελλάδα και τη Ρώμη. Η επική ποίηση είναι, ίσως, η παλαιότερη και σίγουρα η πρώτη ευρέως αναγνωρισμένη μορφή λογοτεχνίας στο Δυτικό Κόσμο. Τα πρώτα «διάσημα» επικά ποιήματα είναι η «Ιλιάδα» (8ος αιώνας π.Χ.) και η «Οδύσσεια» (700 π.Χ.) του Ομήρου, που ενέπνευσαν αργότερα τον Βιργίλιο στο να συνθέσει την «Αινειάδα» (19 π.Χ.), προς τιμή του Ιούλιου Καίσαρα. Κατά την περίοδο του Μεσαίωνα, μεταξύ άλλων αξιοσημείωτων έργων, όπως είναι η «Αλεξιάδα» (1148) της Άννας Κομνηνής και το ιπποτικό έπος, «Το τραγούδι του Ρόλαντ» (1040-1115), ξεχωρίζει το απόλυτο Χριστιανικό έπος του Δάντη Αλιγκέρι, «Η Θεία Κωμωδία» (1308-1321). Το λογοτεχνικό αυτό είδος υπήρξε εξαιρετικά δημοφιλές και οι τίτλοι που υπάγονται σε αυτή την κατηγορία πάμπολλοι. Ύστερα όμως από την περίοδο της Αναγέννησης, κατά τον 17ο αιώνα μ.Χ., η κοινωνία φάνηκε να παίρνει σιγά-σιγά μια πιο μοντέρνα στροφή και να «ξεχνάει» τις κλασικές φόρμες που μεσουράνησαν για τόσους αιώνες. Λίγο πριν την περίοδο του Διαφωτισμού, όταν πια το έπος είχε γίνει παρελθόν και τη θέση του είχε αρχίσει να παίρνει το μυθιστόρημα, ο Άγγλος ποιητής, Τζον Μίλτον, έγραψε ίσως το τελευταίο μεγάλο έπος της Δύσης. Ο «Χαμένος Παράδεισος» (1667) είναι μια βιβλική ιστορία που αφορά την εξορία του Σατανά από το Βασίλειο των Ουρανών και παράλληλα την ιστορία της Γένεσης με τον Αδάμ και τη Εύα, πριν επέλθει η δική τους ολική ρήξη με το Δημιουργό. Η ιστορία αυτή που επιλέγει ο Μίλτον δεν θα μπορούσε να είναι καταλληλότερη ως θεματολογία για το έργο που σηματοδότησε το τέλος μιας μακροχρόνιας παράδοσης, αλλά και την ριζική αντικατάσταση του αρχαίου από το σύγχρονο.
Ο Τζον Μίλτον γεννήθηκε στο Λονδίνο το 1608. Σε μια εποχή θρησκευτικής αναταραχής, ο ποιητής ασπάστηκε τον Προτεσταντισμό (παρά τη θέληση του Καθολικού πατέρα του) και κέρδισε φήμη ως πολέμιος φυλλαδιογράφος, γράφοντας για θέματα όπως τη λογοκρισία και την ελευθερία του λόγου. Ο Μίλτον ήταν πολυμαθής και εκτός από το ότι κατείχε δέκα διαφορετικές γλώσσες, μπορούσε να γράφει δημοσιογραφικά άρθρα, έπη, θεατρικά έργα και λυρικά ποιήματα με την ίδια ευκολία. Μια ευνοϊκή προς εκείνον αλλαγή του καθεστώτος του έδωσε μια θέση στην κυβέρνηση της Αγγλίας και η κυκλοφορία του «Χαμένου Παραδείσου» και της συνέχειάς του, «Ανακτηθείς Παράδεισος» (1671), ανύψωσε το όνομά του στο πάνθεον της ιστορίας της λογοτεχνίας. Καταλήγοντας τυφλός, σαν τον Όμηρο, κοντά στο τέλος της ζωής του, ο Μίλτον αποτέλεσε σημείο αναφοράς και ανεξάντλητη πηγή έμπνευσης για τον Σάμιουελ Τζόνσον, τον Ουίλιαμ Μπλέικ και πολύ αργότερα τον Άλντους Χάξλεϋ.
Πέρα από την εις βάθος ανάλυση των ιστοριών από την Παλαιά Διαθήκη που πραγματεύεται, ο «Χαμένος Παράδεισος» διακρίνεται και για τις δραματουργικές του δεξιότητες. Έχοντας μελετήσει τόσο τα θεατρικά έργα του Ουίλιαμ Σαίξπηρ, όσο και εκείνα των «πνευμάτων» των Πανεπιστημίων της Οξφόρδης και του Κέμπριτζ, Μπεν Τζόνσον, Κρίστοφερ Μάρλοου, Τόμας Νας, Τζον Λάιλι κ.α., ο Μίλτον δημιουργεί ένα εξαιρετικά θεατρίνο Λούσιφερ, που ταλαντεύεται μεταξύ θυμού και μεμψιμοιρίας, σχετικά με την καταδίκη του σε εξορία από το Θεό. Όσο, λοιπόν, κι αν η ιστορία του Αδάμ και της Εύας ακολουθεί εδώ πιστά την κατήχηση της Εκκλησίας και οι χαρακτήρες των Αρχαγγέλων έχουν γαλουχηθεί σύμφωνα με την Προτεσταντική παράδοση, το έπος του Μίλτον είναι αδιαμφισβήτητα μοντέρνο, καθώς ο αναγνώστης βρίσκει τον εαυτό του να συναισθάνεται και (τουλάχιστον σε κάποια σημεία) να παίρνει το μέρος του Σατανά. Με αυτό τον τρόπο, ο Μίλτον κάνει το κοινό να νιώσει τον κραδασμό της Πτώσης σε ένα άλλο επίπεδο, ψυχολογικά τρισδιάστατο και πολύ πιο δραματικά ανεπτυγμένο απ’ ό,τι παρουσιάζεται στη Βίβλο.
Όπως υπαγόρευε και το Zeitgeist της εποχής κατά την οποία γράφτηκε, το έπος βρίσκεται συνεχώς στο μεταίχμιο μεταξύ παλιού και νέου. Όπως όλα τα έπη, από τον Όμηρο και ύστερα, έτσι και ο «Χαμένος Παράδεισος» θέλει τον ήρωα να ταξιδεύει στην Κόλαση και ιδιαίτερη έμφαση δίνεται στις ένδοξες μάχες, με λαμπερές πανοπλίες και κοφτερά σπαθιά, ανάμεσα σε δύο φημισμένες παρατάξεις. Όντας δε ένα «Χριστιανικό» και όχι ένα «παγανιστικό» έπος, όπως η «Θεία Κωμωδία» του Δάντη, έτσι και ο «Χαμένος Παράδεισος» αποτελεί ένα εσωτερικό ταξίδι, που συμβολίζει το ταξίδι της ψυχής προς την Κάθαρση. Όπως λέει και ο Αρχάγγελος Μιχαήλ στον Αδάμ, ο ανθρώπινος νους δεν πρέπει να ξέρει τα μυστικά των αγγέλων, γιατί μια τέτοια γνώση θα τον οδηγούσε στην τρέλα. Η έπαρση του Σατανά, λοιπόν, είναι δίκαιο να τιμωρηθεί, όχι γιατί ο Θεός τον μισεί ή τον φθονεί, αλλά γιατί μέσα στην αλαζονεία του ζητάει πράγματα αδύνατα και η εξέγερσή του είναι εξαρχής καταδικασμένη. Η θέση του Μίλτον, αν και προέρχεται από την παράδοση και είναι απολύτως σύμφωνη με τις διδαχές της Εκκλησίας, είναι πρωτοποριακή γιατί μπορεί να προσεγγιστεί με βάση την κοινή λογική. Αυτή τη βάση χρησιμοποίησαν αργότερα και φιλόσοφοι του Διαφωτισμού, όπως ο Βολταίρος και ο Ζαν-Ζακ Ρουσσώ, θέλοντας να απομακρυνθούν από τις «κυκλικές εξηγήσεις» της Χριστιανικής Εκκλησίας.
Όπως συνέβη και με πολλά θεατρικά έργα της Ελισαβετιανής περιόδου, ο «Χαμένος Παράδεισος» εισήγαγε νέες λέξεις και εκφράσεις στην αγγλική γλώσσα. Δεδομένου ότι το πρώτο λεξικό ολοκληρώθηκε και κυκλοφόρησε το 1755 από τον Δρ. Σάμιουελ Τζόνσον, την εποχή που ο Μίλτον έγραψε το έπος του, δεν υπήρχε μόνο μία κοινώς αποδεκτή ορθογραφία για τις λέξεις της αγγλικής και τα κύρια ονόματα ξεκινούσαν πάντοτε με κεφαλαίο γράμμα, σε όποιο σημείο της πρότασης και αν βρίσκονταν. Ο Μίλτον, όντας πολύγλωσσος και γνώστης της ετυμολογίας των λέξεων που χρησιμοποιούσε, εισήγαγε μερικές δεκάδες νέες λέξεις με σαξονικές, ρομαντικές, ή εβραϊκές ρίζες. Με τα σημερινά δεδομένα, όπου η γλώσσα είναι πολύ πιο δύσκαμπτη και δεν αφήνει τις ελευθερίες που άφηνε στην εποχή του Μίλτον, ο «Χαμένος Παράδεισος» θα ήταν ένα πειραματικό έργο, εφάμιλλο του «Οδυσσέα» (1922) του Τζέιμς Τζόυς, που άλλωστε έχει πολλές αναφορές στην επική παράδοση.
Ο Μίλτον κάνει ακόμα μία καινοτομία, όσο αφορά την υφή του ποιήματος. Ο «Χαμένος Παράδεισος» είναι γραμμένος σε «blank verse», ιαμβικό δηλαδή δεκασύλλαβο στίχο, που δεν ομοιοκαταληκτεί. Η εφεύρεση αυτή, μόνο σε ένα ποίημα στην αγγλική γλώσσα θα έβγαζε νόημα, καθώς σε σύγκριση με τα Λατινικά του Βιργιλίου, ας πούμε, ή τη δημοτική ιταλική του Δάντη, δεν διαθέτει την ίδια φυσική μουσικότητα. Ακόμη και στη ρομαντική παράδοση του Πέρσι Σέλλεϋ ή του Λόρδου Βύρωνα, ούτως ώστε να ομοιοκαταληκτούν οι στίχοι, οι λέξεις είτε αλλάζουν, είτε προφέρονται με εντελώς διαφορετικό τρόπο. Το «blank verse» του Μίλτον έχτισε το δρόμο για την μοντέρνα ποίηση του Τ.Σ. Έλιοτ και του Έζρα Πάουντ, τόσους αιώνες μετά την κυκλοφορία του «Χαμένου Παραδείσου». Επίσης, επέτρεψε σε ποιήματα της παγκόσμιας λογοτεχνίας να μεταφράζονται στα Αγγλικά διατηρώντας μεγαλύτερη πιστότητα στο αυθεντικό κείμενο, αφού οι μεταφραστές δεν είναι πια αναγκασμένοι να ακολουθούν τους περιορισμούς της κλασικής ποιητικής φόρμας.
Οι αναλύσεις του «Χαμένου Παραδείσου» από κριτικούς και φιλοσόφους ή καλλιτέχνες είναι αμέτρητες και εξετάζουν το πολύπλευρο έργο από διαφορετικές οπτικές γωνίες. Ο θαυμαστής του Μίλτον, Ουίλιαμ Μπλέικ, που έγραψε το ποίημα «Μίλτον» (1804-11) και προσέφερε τη δική του εικονογράφηση για το έπος, έγραψε πως «στον Μίλτον, ο Πατήρ είναι η Μοίρα, ο Υιός μια Κλίμακα των πέντε αισθήσεων και το Άγιο Πνέυμα, ένα Κενό!» Η Μαίρη Σέλλεϋ στο πασίγνωστο γοτθικό μυθιστόρημά της, «Φρανκενστάιν ή ο Σύγχρονος Προμηθέας» (1818), βάζει το τέρας της να διαβάζει το «Χαμένο Παράδεισο» και να φτάνει στο συμπέρασμα πως ο έκπτωτος άγγελος δικαίως γίνεται ένας κακόβουλος δαίμονας. Ο Δρ. Τζόνσον από την άλλη, μίλησε για την αυθεντικότητα του Μίλτον και έγραψε πως ο «Χαμένος Παράδεισος» είναι ένα έργο γεμάτο πληροφορίες που είναι χρέος του αναγνώστη να μάθει. Όλοι αυτοί οι έπαινοι και οι αμέτρητες επανεκδόσεις και μεταφράσεις σε άλλες γλώσσες ανά τα χρόνια, με νέες εικονογραφήσεις (οι πιο γνωστές από τις οποίες είναι εκείνη του Μπλέικ και αυτή του Γκυστάβ Ντορέ) και προλόγους, φανερώνουν πως το έργο του Μίλτον έχει ακόμα τεράστια απήχηση και η κληρονομιά του είναι ακόμα ζωντανή. Ο «Χαμένος Παράδεισος» σήμανε το τέλος μιας ένδοξης εποχής και την αρχή μιας νέας, γεμάτης αισιοδοξία και νεανική ορμή.
Ο συγγραφέας Φίλιπ Πούλμαν διαβάζει ένα απόσπασμα από τον «Χαμένο Παράδεισο»:
